Мұғалім үнемі балаға талап қою әдісін қолдана бергеннен гөрі оған еркіндік бере отырып, тәрбиеленгені жөн. Әрине, баланың кім немесе қалай болып өсіп келе жатқаннан қоғамның мән бермеуіне болмайды. Алайда мұғалім өзінің іс-әрекеті арқылы баланың жақсы болуына өзін ұмтылдыруы қажет.Тәрбие- балада адамгершілік, әлеуметтік негіздерді қалыптастыратын өнер . Адамның өзіндік санасы оның тәртібін реттеп отырады. Сонда ғана тәрбиеде жетістікке жетеміз.
Қазіргі кезеңде тәрбие іс-әрекетіндегі негізгі бағыттар мыналар :
А)Жас ұрпақтың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру. Ғылыми дүние танымды қалыптастыру үшін жеке тұлғаның қоршаған табиғат, әлеумаеттік орта , өзі және өзінің іс-әрекеті туралы көз қарастар мен сенімдердің жүйесін қалыптастыру керек. Адамның дүниеге көз қарасы – оның барлық өмірінің идеялық бағытын , іс-әрекетін , тәртібін айқындайтын ең маңызды буын. Дүние танымды қалыптастыруды негізі мектепте әрбір пәнді оқыту және тәрбиелік шараларды өткізу арқылы қаланады.
ә) Ақыл-ойын дамыту және жалпы мәдени деңгейін көтеру ,қазіргі тәрбиеге байланысты қойылып отырған маңызды талаптардың бірі-оқушылардың ойлау,танымдық,шығармашылық қабілеттерін ,ақыл ой мәдени еңбегінің деңгейін көтеру. Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұнына табиғат, қоғам және адам , қазіргі өндіріс туралы білімдер енеді. Немістің прогресшіл педагогы А.Дистербег “ақиқат емес білім білімсіздіктенде жаман –деген.
Ақыл –ой тәрбиесін беру мазмұнына психикалық процестерді, ес, қиял, ойлау, сөз, зейінді дамыту енеді. Пікір сайыстар , кітаппен жұмыс, зерттеу жұмыстары баланың ақыл-ойын дамытады.
Мектептердегі тәрбие процесінің алдында тұрған басты міндеттер оқушылардың танымдық, шығармашылығын дамытатын ойындар, шралар, іс-әрекеттерді кеңінен ұйымдастыру болып табылады. Мектепте алынған білімдердің кейбірі уақыт өте ұмытыла бастайды, сондықтан оқушыларды өз беттері мен логикалық ойлауға , кез-келген құбылысты талдай және түсіне білуге үйретуіміз қажет.
Б) Оқушылардың бойында адамгершілік , сапалық қасиеттерді қалыптастыру. Жалпы адам бойында 1842 сапслық қасиеттер болса , оның 187-сі бастауыш сыныпта қалыптасуы тиіс.
Оқушылардың бойында төмендегідей ел жандылық , ұжымшылдық , шыншылдық, тәртіптілік, өз борыщына адалдық, ұйымшылдық т.б. Сапалық қасиеттер қалыптастыру адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына жатады.Көптенген мектептерде мінез-құлық мәдениетіне арналған арнайы сабақтар, мысалы “әдеп сабағы жүргізіледі .
Адамның жоғарысапалық қасиеттерінің бірі –елжандылық. Елжандылық бала күнінен , туған туысқандарға, туған өлкеге, табиғатқа, дәстүрлерге сүйіспеншіліктен басталады. Адамның бәріне ортақ осы сезімдер арқалы Отанға сүйіспеншілік қалыптасады. Отанымыздың еңбек және жауынгерлік тарихына балалардың оң көз қарасын тәрбиелеу маңызды міндет болып табылады.
В) Еңбек тәрбиесі мен оқушыларға кәсіби бағдар беруде тәрбие саласындағы негізгі міндеттердің бірі. Қазақстан Республикасының Конститутциясында еңбек ерікті делінген. Баланың жас кезінен бастап , “еңбек ету менің ең бірінші қажеттілігім ‘’деп сезінуіне үйретуіміз қажет.Адам тек еңбек арқылы ғана жарқын болашаққа ,жақсы өмірге ие болады.
Г) Дене тәрбиесінің міндеті-жеке тұлғаны дамыту ,салауатты өмір сүре білуге баулу.Ел басшысы Н. Назарбаевтың басшылығымен қабылданған 2030 стратегиялық бағдарламасы жас ұрпаққа салауатты өмір сүруді үйрату міндетін қойды. Дене тәрбиесі ерік-жігерді , тәртіпті , батылдықты, белсенділікті, өз Отанын қорғауға әзір тұратын адамдарды тәрбиелеуге көмектеседі.
Дене тәрбиесі оқушыларды қоғамдық және жеке гигиеналық дағдыларға үйретеді. Жеке тұлғаның қалыптасу , дамуының негізгі факторлары : қоғамның материалдық-техникалық базасы , тұрмыстық жағдайы , табиғи орта, тұқым қуалаушылық негіздері , жастар, балалар ұйымдары, жанұя, қоғам, ақпарат құралдары, мектептен тыс мекемелер.
Д) Жеке тұлғаның дамуына қоғамның материалдық –техникалық базасының әсері. Біздің қоғамымыздың материалдық-тұлғалық базасы демократиялық қоғамдағы нарықтық кәсіпке даярлау мектебінен басталуы тиіс.
Е) Оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына әр халықтың әдет-ғұрпы , дәстүрі оның тұрмысындағы ерекшеліктерінің әсері. Қазақстан Республикасының демократиялық қоғам құруы, өз алдына мемлекет болып тәуелсіздік алуы Қазақстанда тұратын барлық халықтардың тұрмысына үлкен өзгерістер енгізді. Халқымыздың ғасырлар бойы жинаған рухани байлығы , салт- дәстүр, әдет –ғұрпы өмірге қайта келуі де тұрмысымызға сән бере бастады.
Ж) Табиғи ортаның адамның дамуына , қалыптасуына әсері. Мысалы, солтүстікте тұратын халықтардың жай ,байсалды, орнықты, ал оңтүстік халықтары қызу қанды болатыны белгілі.
Халқымыздың ұлы ойшыл ақыны Абай мен Ыбырайдың табиғат туралы өлеңдеріне зер салсақ , табиғаттың адамға қаншалықты әсері бар екендігін түсіну қиын емес.
Шығармашылық шараларды ұйымдастырудың мынандай маңызды жақтары бар.
1.Балалардың өз өмірін өздері басқара білуге сенімін қалыптастыру.
2.Оқушылардың ойлауын, қиялын дамыту.
- Оқушыларды өз беттерімен шешім қабылдауға үйрету .
- Бала бойындағы қорқыныш , үрей сезімдерін жойып, өзіне деген сезім туғызу.
- Оқушыларды әртүрлі өнер саласына баулу .
6.Оқушылардың күлкі, юморлық сезімдерін дамыту.
- Бала бойындағы рухани күшінің басым жақтарын байқату.
Әрбір істе балаларға өз шығармашылығымен қатынасуына , ізденуіне мүмкіндік беруіміз керек. Бала ойы таза шындықтан құралады. Бала тазалыға жай аңқаулық емес. Кейде үлкендер бала жан дүниесіне өзінің ой жүйесін күштеп ендіріп , бала психикасына әсер етеді. Баланың әр істеген шығармашылығы – үлкен жетістік. Әрбір педагог өз тәжірибесімен бала күш –қуаты шығармашылығын біріктіруі қажет.
3- тақырып.Тәрбие барысыныңнәтижелерінжәне тиімділігін зерттеу.
- 1. Тәрбие тиімділігін және нәтижелерін зерттеуерекшеліктері.
- Оқушылардың тәрбиелігін зерттеу.
- Аналитикалық іс—әрекетті ұйымдастырудың мәні және оған қойылатын талаптар.
Тәрбие процесінің нетізгі ерекшеліктері қандай
Біріншіден, тәрбие көп факторлы процесс, ол тек мектепте ғана емес жанұяда, мектептен тыс мекемелерде, қоғамдық, орындарда іске асырылады. Оқушылардың санасының, тәртібінің қалыптасуына әдебиет, өнер, телехабарлар , кампьютерлік технология , бейне фильмдер әсер етеді. Қазіргі кезде балаларға әсер етуші хабарлар өте көп, оның кейде жағымсыз әсерлері де болатындығын ескеруіміз керек.
Екіншіден , тәрбие процессі- ұзақ процесс. Ол бала дүниеге келгеннен басталып , өмір бойы жүреді.
Адам есейген шағында да тәрбиеленіп тіпті қайта тәрбиеленуіде мүкін. Адам еңбек ету арқылы және моральдік тәжірибені, эстетикалық құндылықтарды меңгеріп, білімін кеңейтеді. Әсіресе мектептегішағында оныңбаланыңдамуытез жүреді .Тәрбие ұзақ процесс болғандықтан оның нәтижесін бірден көруге болмайды. Мысалы : оқушы қысқа уақыт ішінде тарихи оқиғаларды оқып алуы мүмкін, бірақ оны тезарада жақсы жолдас немесе ұжымшыл адам етіп тәрбиелеуге болмайды.
Үшіншіден, тәрбие процесі сатылы сипатта болды. Ол ерекше ензеңдерге бөлінеді.
Бірінші кезеңде бала жанұядағы ,мектептегі алғашқы ережелерді меңгереді. Оларда қарапайым тәртіп дағдылары қалыптасады.
Екінші кезеңде оқушылардың бойында тәртіп туралы алғашқы түсініктерінің негізінде, әртүрлі жағдайда дұрыс шешім қабылдау, қоғамдағы тәртіп ережелерін сақтау дағдысы қалыптасады.
Үшінші кезеңде тұрақты мінез-құлық дағдыларына ие болады.
Төртіншіден, тәрбие процесінде бірнеше рет қайталауға орын беріледі. Мысалы, адамның бір сапалық қасиеттерін қалыптастыруға қайта-қайта оралуға тура келеді. Бұл жай қайталау емес , жас ерекшеліктеріне қарай баланың білімін тәрбиесін, тереңдету.
Бастауыш сыныпта қарапайым тәртіпке көңіл бөлінсе ,орта буын сыныптарында жауапкершілік сезімін қалыптастыруға бірінші орын беріледі. Алжоғарғы сыныпта саналылық қалыптастырылады . Алайда сапалық қасиеттер бір уақытта дамытылады. Бірінші тоқсанда шыншылдыққа , екінші тоқсанда ұжымшылдыққа тәрбиелеймін деуге болмайды.
Бесіншіден, тәрбие процесі-екі жақты, белсенді процесс. Оны тек тәрбиеленушіге педагогикалық әрекетпен шектеуге болмайды.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі міндетті түрде қажет. Баланың ішкі белсенділігін ояту керек. Тәрбие процесінде балалардың қажеттілігі мен қызығушылығын ескереміз.
Алтыншыдан, тәрбие процесінде балалар ұжымын ұйымдастыру маңызды орын алады. Сондықтан А.С. Макаренко ’’тәрбие жұмысы –ұйымдастырушының жұмысы ’’ деді. Мектеп директоры, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасакры , сынып жетекшісі, мұғалімдер-тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар.
Жетіншіден ,тәрбие- болашаққа бағытталған процесс. Тәрбие беруде тек бүгінгі күн міндеттерін ғана емес ,алдағы мақсаттарды да ескеруіміз керек.
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне , өмір тәжіриебесіне ,педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.Мысалы ,үйрету әдісі кіші мектеп жасындағы балалар тәрбиесінде жиі қолданылады. Үйрету әдісі арқылы балаларды мектепте ,от басында әртүрлі іс-әрекеттерге дағдыландыруға болады.
Тәрбие жұмысында әр баланың даму ерекшелігін және жеке ерекшелігін еске алған жөн .Тапсырма беру кезінде бала темпераменті ескеріледі, мысалы, сангвиник бала қиыншылыққа кездесе бастаған ісін аяғына дейін орындамайды, сондықтан үнемі бақылап, тапсырманы толық орындауға үйрету, жаттықтыру әдісі қолданылады. Бұл әдістер оларды орындағыштыққа ,кіші пейілділікке , ұқыптылыққа үйретеді.