- Жалпы білім беретін мектептердегі бейнелеу өнерін оқытудың негізгі мақсаттары оқушыларға көркемдік білім негіздерін меңгерту болып табылады. Мектеп оқушыларына көркемдік білім беру процесінде Қазақстан бейнелеу өнер туындыларын таныстыру арқылы оқу материалдарын ұтымды түрде меңгертуге қолайлы жағдай туады. Көркемдік білім беру мәселесі бейнелеу өнері сабақтарында терминдер мен ұғымдарды оқыту мәселесімен тығыз байланысты. Бейнелеу өнерінің мүмкіндіктері арқылы көркемдік білім беру үшін мынадай маңызды төрт міндеттер шешілуі қажет:
- мектептегі бейнелеу өнері курсы бойынша оқушылар меңгеруге тиіс терминдер мен ұғымдардың жүйесін айқындау;
- өнер шығармаларын таныстыру барысында көркемдік білімдер негіздерін үйрету жолдарын табу;
- қазақ тіліндегі бейнелеу өнері терминдерінің әр түрлілігін жою;
- оқушыларға көркемдік білім беру.
Өнер мен ғылымның басқа салалары сияқты, бейнелеу өнері де перспектива, жарық пен көлеңке, композиция, симметрия және тағы басқа заңдылықтардың жүйесін құрайды. Сондықтан бейнелеу өнері сабақтарында өнердің ғылыми негіздерін оқытуға баса назар аудару қажет. ¤нер шығармаларын қабылдау белгілі білім мен дағдыны қалыптастыру қажет ететін ұзақ процесс. Осыған байланысты бейнелеу өнер сабақтарындағы оқушыларды қазақ кеңес бейнелеу өнері шығармаларымен таныстыру барысында берілетін көркемдік білім жүйесін айқындау қазіргі бейнелеу өнерін оқыту саласындағы маңызды міндеттердің бірі.
Бейнелеу өнерінің теориялық негіздерін зерттеу мен суретші мұғалімдер дайындау саласындағы мәселелерге соңғы кезде көп көңіл бөлінуде. Бейнелеу өнерін оқытудың теориялық тәжірибелік негіздерін зерттеумен алдыңғы қатарлы педагогтар: Ә.Камаков, К.Ералин, Қ.Әмірғазин, Ж.Балкенов, Б.Әлмухамедов, Е.Асылханов, Р.Мизамбаев өз еңбектерінде жарық пен көлеңке, түстер, сызықтық және ауа перспективасы, композиция, көркемдік конструкциялау заңдылықтарын айқындауға көп үлес қосып келеді, суретші-педагогтар дайындау процесіндегі көркемдік білім негіздерін үйрету жолдарын қарастырады.
Көркемдік білім беру саласындағы алдыңғы қатарлы зерттеушілердің бағалы пікірлері бойынша көркемдік білім негіздерін мектептегі бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларға меңгертіп, терминдер мен ұғымдар жүйесін айқындауға болады. Бейнелеу өнерінің теориялық негіздерін меңгертудің қажеттігі туралы көптеген ғалымдар бағалы пікірлер айтқан. Профессор Н.Н.Ростовцев белгілі бір затты қабылдау мен бейнелеу үшін ой еңбегі мен ғылыми білімдерді меңгертудің қажеттігін көрсетеді. Бейнелеу өнері әр түрлі ғылыми заңдылықтардың жүйесіне негізделген. Олардың ішіндегі сызықтық және ауа перспективасы, оптика, жарық пен көлеңке, композиция, түстерді тану, пластикалық анатомия заңдылықтарын оқушыларға үйрету бейнелеу кезінде маңызды орын алады. «Қажетті теориялық, білімдерді меңгеру негізінде ғана сурет салу дағдыларын меңгеру мүмкін», – дейді профессор В.С.Кузин. Бейнелеу өнері сабақтарында эстетикалық тәрбие берумен қатар көркемдік білім негіздерін меңгерту мақсаты көзделеді. Мектептегі қазақ бейнелеу өнері арқылы көркемдік білім беру саласында оқушылардың бейнелеу жұмыстарында заттың бейнелерін дұрыс салғанның өзінде оның кеңістіктегі жағдайын көрсете алмауы мүмкін. Мұндай олқылықтар балаға берілетін кеңістік туралы ұғымның мазмұнын анықтап, психологиялық-педагогикалық мәселелерін дұрыс шешуді қажет етеді. Сондықтан қазіргі бейнелеу өнерін оқыту саласындағы шешуін күткен өзекті мәселелердің бірі, өнер шығармаларын таныстырудың барысында оқушылардың кеңістік туралы ұғымын қалыптастыру және оны дамыту болып табылады.Сондықтан біз кеңістік ұғымының қысқаша мазмұнына тоқталамыз. Уақыт сияқты кеңістік те материяның өмір сүру формасы. ¤мірдегі қандай зат пен құбылыс болмасын, белгілі кеңістікте болады. Кеңістіктер дала көрінісі, бөлме іші, т.б. сол сияқты болып әр түрге бөлінеді. Дала кеңістігі аспан мен жердің көріністерінен құралады.
Кеңістікдегі жазықтықтардың сипаты жарық пен көлеңкеге тығыз байланысты. Мысалы, бөлменің едені мен даладағы жазықтыќтар кеңістігін құрайтын элементтер деп аталатын болса, бұлардың материалдары мен жазықтықтарының сипаты әр түрлі. Бөлменің едені тегіс болса, даладағы жазықтық беттері ой-шұқыр, дөңес-жазықтық болып келеді. Күн сәулесі дөңес жазықтыќтарға тегіс түспейді. Жарық пен көлеңке деңгейі белгілі жазықтықтардың орналасу сипатына да байланысты. Егер горизонталь және вертикаль жағдайда орналасқан жазықтықтар бетіне белгілі бір нүктеден сәулелер түсірсек олардың бірі жарық, өзгесі қараңғылау болып екі түрлі жарық деңгейлеріне бөлінеді.
Кескіндеме шебері Қ.Телжановтың «Тыныштық» картинасын талдау барысында кеңістіктегі жарықтың деңгейі уақытқа немесе жарық көзінің сипатына байланысты өзгеріп отыратындығы көрсетіледі. Түс кезінде дала жарық болса, түнде қараңғы болып өзгереді. Сондай-ақ, кеңістіктегі жарықтың сипатында таңертең мен кешқұрым қызғыш сәулелер басым келеді. Кешке жақын бөлме ішіндегі кеңістік қара көлеңке болып, электр шамын жаққанда көрініс басқаша өзгеріске түседі.
Кеңістіктегі жарық ауа райына, ауа перспективасына байланысты. Жазғы және қысқы күндері түс мезгілінде дала өте жарық болса, бұлтты күні кеңістік оған қарағанда қараңғы сияқты көрінеді. Мұндай ауа райында жақындағы кеңістіктің түрі-түсі, өлшемі айқын байқалса, өте қашықтықта бұлдырап көрінеді. Кеңістіктің мұндай өзгеріс сипаттары жарықтың және уақыттың әсеріне қатысты болады. Сонымен кеңістіктер табиғи және жасанда болып екі түрге бөлінеді. Табиғи көріністерге орман, тау, дала көріністері жатады. Жасанды кеңістік адам қолымен жасалып, белгілі жазықтықтардан құралады. Єрбір кеңістіктің формасы, өлшемдері, қашықтығы бір-бірімен тығыз байланыста болады. Мысалы, кеңістіктегі заттар мен кеңістіктегі түстер жєне формалар бір-біріне ұқсас болуы мүмкін. Кеңістіктің мазмұны мен сипатын білу балалардың психологиялық қабылдауын дамыту мен қалыптастыру процесінде ерекше рөл атқарады. Кеңістік пен кеңістіктердегі заттарды қабылдау күрделі процесс. Кеңістікті қабылдау үшін балаға нақты тәжірибе қажет. Адам кеңістік пен кеңістіктегі заттардың өлшемін, қашықтығые, контурын, формасын, жарық пен көлеңкесін өзінің бұрынғы білімінің негізінде дұрыс қабылдай алады.
Кеңістік пен оның заттарының ерекшеліктері мен өзара байланыстарын қабылдауды бинокулярлық (екі көзбен) көрудің орны бөлек. Бинокулярлық көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің формасы бір ғана бейнеге айналады. Мұндай көру арқылы қандай кеңістік болсын барлық өлшемдерін, формасын, қашықтығын жан-жақты қабылдауға жеңілдік туады. Кеңістікті қабылдауда қашықтықты қабылдаудың маңызы үлкен. Біз белгілі кеңістіктегі қашықтықты сол кеңістікте орналасқан өзімізге бұрыннан таныс, затқа екінші затты салыстыру арқылы жеңіл қабылдаймыз. Себебі, кеңістікті қабылдағанда онда орналасқан белгілі таныс зат болса, қалған заттардың бәрін сонымен салыстыру арқылы қабылдауға жеңілдік туады. Мысалы, жаңадан салынған үйдің ішінде бірінші кіргендер оны адамның бойымен салыстыру арқылы өлшемдермен биік, аласа немесе ұзын-қысқа екенін анық байқауға болады.
Кеңістікті қабылдауда көру мүшесімен қатар сипай сезу, қозғалыс органдары елеулі рөл атқарады. Күнделікті өмірде бала жердің бедерін ойнағанда, жүргенде, заттардың бедерін ұстап көру арқылы қабылдайды. Мысалы, жас балалар суретін салатын затын ұстап көру арқылы формасын, өлшемдерін, фактурасын жақсы сезеді. Баланың кеңістіктегі заттарды қабылдауы жас шағынан басталады, бірақ олар заттарды кеңістікпен қосып қабылдауға шамасы келе бермейді. Бастауыш сыныптарда бала заттың өзі тұрған (баланың өзі) жазықтықтан төмен немесе жоғары орналасқандығын олардың өлшемдері мен формаларының үлкен-кіші екендігінен өз бетінше байқауға шамасы толық жете бермейді. Бірінші сыныптағы балалар кеңістіктің сыртқы сипатына көбірек мән беріп, кеңістіктің өзіне ұнаған бөлігін қабылдауы басым болады. Заттың өлшемін, көлемін және оның кеңістікпен байланысын тұтастай қабылдай алмайды. Мысалы, бетіне гүл бейнеленген құмыраның көлемін кеңістіктегі орнынан гөрі гүліне көп көңіл бөледі де, оның қандай геометриялық формаға ұқсайтындығына назар аудармайды.
Баланың кеңістікті қабылдау процесінде бұрынғы өзі білетін көрініс пен жаңа көріністі салыстыра білудің маңызы зор. Кеңістік өлшемдерінің үлкен-кішілігін, алыс-жақындығын, жоғары-төмендігін салыстыру арқылы қабылдайды. Қабылдау процесінің дамуы баланың байқай білу қабілетінің пайда болуынан көрінеді. Бірінші сыныптың оқушылары жазықтардың байланысын, өлшемдер қатынасын, ұзындығын, қашықтығын бір-бірімен байланыста емес, тізбектеп айту арқылы жеткізеді. Екінші сынып оқушыларының байқауы бірқатар дами түседі. Олар заттардың өлшемдерінің формаларының ұқсастықтарын көре біледі. Үшінші сыныптан бастап, балалардың байқауы арта түседі. ¤лшемдердің үлкен-кішілігін, зат орнының көкжиек сызығынан жоғары-төмендігін, оның көрушіден алыс-жақындығын байқайды. Бірнеше жазықтықтар мен өлшемдерді тұтастай қабылдай алады. ¤зі қабылдаған көріністі сөзбен айтуға ұмтылады. Олар кеңістіктің ерекшеліктерін қарауға белсене кіріссе, байқауға да белсенді болады.
Балалардың кеңістікті қабылдауы мен байқауы қабілетін дамыту мынадай жағдайлармен тығыз байланысты. Кеңістік ұғымын түсіндіруге арналған таблица, сурет, модель сияқты көрнекі құралдарды балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, жасау қажет. Бастауыш сыныптарда кеңістік ұғымын түсіндіруге жазықтық бетіне бейнеленген көрнекіліктерден гөрі көлемді және демонстрация жасап көрсететін құралдар өте ұғымды. Оқу процесінде кеңістіктің мәнін балаға толық түсіндіріп беруге ұмтылу керек. Егер бала кеңістіктің белгілі жазықтықтардан құралатынын, олардың өлшемдері, қаншалықты, түр-түсі, зат орнының көкжиек сызығының жоғары немесе төмен деңгейін, формасының бір-бірімен байланысты болатындығын мағыналы түсінбесе, саналы түрда қабылдай алмайды.