- Бейнелеу өнері туындыларының жасалу тарихы, сол кездегі әлеуметтік-тарихи жағдайлар, шығарманың мазмұн, көркемдігі бояу түстерінің орналасуы, олардың мәні жайлы оқушы мен мұғалімнің әңгімесі барысында ғана мағлұмат ала алады. Сөйтіп, мұғалім бейнелеу өнерінің туындысының мазмұн-мағынасын оқушыларға талдап түсіндірумен қатар, балалардың өз бетінше сол шығармалардың көркемдік ерекшеліктерін таба білуге үйретуді мақсат етеді.
Алайда, кез келген тақырыпты егжей-тегжейлі әңгімелеуге уақыт жете бермейді. Мысалы, бастауыш мектеп бағдарламасына сәйкестендіре отырып, төртінші сыныпта қазақ бейнелеу өнері туралы әңгіме сабақты төмендегідей Лекция жоспары бойынша өткізді. «Қазақ халқының революцияға дейінгі және революциядан кейінгі өмірі» атты тақырып бойынша өткізілген сабақта оқушыларға суретшілер Т.Шевченконың «Қазақтар киіз үйде», Н.Хлудовтың «Қайыршы балалар», Ќ.Телжановтың «Тоқымашылар» атты шығармаларының репродукциялары таныстырылады. «Республикамыздың тарихи ерлік жолдары бейнелеу өнерінде» атты сабақта Суретші В.Крыловтың «Шахтерлерді майданға аттандыру», Т.Тоғысбаевтың «Дала балладасы», Л.Степановтың «Жер планетасынан келген адам», А.Исмайловың «Бетпаќ даладағы тоған», Ә.Сыдыхановтың «Еңбек». Атты шығармаларының репродукциялар көрсетіледі.
Мұнда Лекция жоспарыда көрсетілген тақырып мазмұнын аша түсетін әрбір шығарманың композициялық құрылысымен, бояу түстерімен және сурет көрінісінің перспективалық шешімі мен байланысын түсіндіруге баса назар аударылды, өйткені көптеген оқушылардың сурет көрінісі туралы өз ойын жеткізу, бұларды бір-бірінен бөліп қарап, жете түсінбейтіндігі тәжірибеде жиі байқалып жүр. Сондықтан балалардың шығарманы дұрыс түсінуіне, оны талдауына бағыт беру үшін мұғалім көп ізденуі қажет.
Енді осы Лекция жоспарыда көрсетілген бірінші тақырып бойынша өтілген әңгіме сабақ туралы, тақырыпты қамтитын шығармалар мазмұнын, оны оқушыларға қалай баяндағанымыз жайлы сөз етейік. Қазақ бейнелеу өнеріндегі халық өмірінің көркем бейнелер арқылы берілуінің мәнін түсіндіре отырып, оқушыларға шығарманы талдау негіздерін үйрету, оларға эстетикалық тәрбие беруді, сабақтың мақсаты етіп алдық. Қажетті құрал-жабдықтар: тақырыпқа сәйкес шығармалардың репродукциясы немесе осы шығармалардың түрлі түсті дипозитивтері және оларды көрсететін аппараттар («протон», «этюд», «эпидоскоп») дәптер, ќарындаштар, өшіргіш, т.б. алынды.
Сабақ басталар алдында сынып бөлмесі перделерін жауып, бөлмені қараңғылаймыз. Т.Шевченконың «Қазақтар киіз үйде» деп аталатын суретін аудио визуалдық аппараттар көмегімен экранға түсіріп, шығарманы талдауға кірісеміз. Суретші Т.Шевченконың «Қазақтар киіз үйде» деген тақырыпқа салған еңбегінен жерде малдас құрып отырған жас жігіттің ыдыстағы затты таяқпен үгіп отырғанын көруге болады. Оның арғы жағындағы көріністе сәукеле киген келіншек ошаққа үңіле қазанда қуырылып жатқан тарыны араластырып отыр. Суретте киіз үйдің ішкі көрінісі бейнеленген. Киім-кешек, ыдыс-аяқ, төрде ілулі тұрған ұлттық әдемі, әсем өрнектер көз тартарлық. Суретте адам және оның еңбегі бейнеленіп, адамдардың кейпі нақты дәлдікпен берілген. Шығарма көріністерінен автордың өмірді жіті байқап, терең пайымдағаны байқалады. Сурет бояуларындағы күңгірт түстердің басым болуы шығарма кейіпкерінің ауыл тұрмысын көрсеткендей. Шевченко суретте жарық пен көлеңкенің қарама-қарсылығын шебер пайдаланған, кейіпкердің көңіл күй жағдайын көрерменге нанымды жеткізген. Суретші туындысының мазмұны – ауыр тұрмыстан жаншылған, патшалық езгінің тепкісіндегі еңбеккер халықтың еңбегін қылқалам өнері арқылы көрсету. Осындай мазмұнды әңгімелеп, кейін шығарманы оқушыларға сұрақ-жауап әдісін пайдаланып, талдап түсіндірдік. Оларға мынадай сұрақтар бердік:
Мұғалім: – Балалар, шығармада кімдер бейнеленген?
Оқушылар: – Шығарманың алдындағы көрінісінде жас жігіт, ал соңғы көрінісінде тары қуырып отырған келіншек бейнеленген.
Мұғалім: – Бұл туынды қай кезеңді бейнелейді?
Оқушылар: – Революцияға дейінгі кезеңде бейнелейді.
Мұғалім: – Шығармадан кейіпкердің көңіл күйін байқауға бола ма?
Оқушылар: – Байқауға болады, өйткені онда салқын бояулар көп.
Бояу түсі мен кейіпкердің бет пішімінен олардың көңіл күйінде реніш барын байқаймыз.
Әңгіме барысында Украина халық ақыны Тарас Григорьевич Шевченко патшалық және крепостнойлық езгіге қарсы тек ақындық жалынды сезімменен ғана емес, өзінің қылқаламы арқылы күрескенін айта кеткен жөн. Патшалық тәртіпке қарсы күрескені үшін суретші-ақынды 1847-57 жылдары қазақ жеріне жер аударды. Осы кезде ол қазақ халқының революцияға дейінгі өмірін бейнелейтін суреттер салып, кескіндемелік шығармалар жазды. Шевченко қазақ кедейлерінің үйінде талай рет қонақта болып, халық аңыздары мен әндерін үлкен ықыласпен тыңдады. Еңбеккер, қарапайым адамдардың ауыр еңбегін, тұрмысын өз шығармаларына арқау етті. Суретшінің «Қайыршы балалар» атты шығармасына назар аударалық. Шевченко балаларды өте жақсы көрген. Қазақ кедейлерінің жалба-жұлба киінген, сатпақ бет балалары оған өзінің балалық шағын еске түсіретін еді. 1840 жылдардың аяқ кезінде балалар өмірінен көптеген суреттер салды. Ол балалардың сүйкімділігін, балаңдығын суреттеп қана қоймай, қайта олар арқылы сол кездегі өмір шындығын көрсетеді. Мысалы, суретшінің «Қайыршы балалар» атты еңбегі сол кездегі балалар өмірін көз алдымызға әкеледі.
Суреттің алдыңғы көрінісінде қайыр сұраған екі бала бай есігінің алдында телміріп қарап тұр. Ересек баланың бейнесіне мұқият назар аударсақ, ол жалынышты пішіндес саусақтарын сәл жұмып, қолын алуға созған. Оның жүзінен төзімділік пен қайғы білінеді. Ауыр тұрмыс бес-алты жастағы баланың жігерін жасытып жіберген. Ал кішісі үлкен тымақ астынан қарақат көздері тесірейіп қарап қалған. Ол қолындағы ыдысын телміріп алға созады. Киімдері жалба-жұлба, жыртық. Жалаң аяқ тас еденде тұр. Суреттің соңғы көрінісінен балалардың артқы жағында босағада шинель киген Шевченко көрінеді. Ол жылы шырай, аяушылық сезіммен қарап тұр. Суретші бұл әрқашан да басынан жеку мен таяқ арылмаған осы балалардың таѓдырын өз басының тағдырымен салыстырады. Суретші аш-жалаңаш балаларды бейнелеу арқылы оларға деген аяныш сезімін білдіруді ғана көздейді. Оның суреттер көрінісі сол кездегі әділетсіздікті, озбырлықты әшкерлей отырып көрерменнің әлеуметтік және ұлттық теңсіздікке қарсы ашу-ыза сезімін оятады. Қылқалам шебері өз шығармаларын революциялық күрес, саяси бостандық алу идеяларымен тығыз байланыстыра білді. Суретшінің ең жоғарғы борышы – әділетті тәртіп орнату күресіне үндеу.
Сұрақ: Сурет көрінісі қай кезде жазылған?
Жауап: Бұл шығарма Қазан революциясына дейін жазылған.
Сұрақ: Сурет көрінісінде кімдердің өмірі бейнеленген?
Жауап: Мұнда балалар өмірі бейнеленген. Олар бай есігінің алдында тамақ сұрап тұр. Мұны қолдарындағы ыдыстарынан, киген киімдерінен байқауға болады.
Сұрақ: Суретшінің картинада балаларды алдыңғы көріністе бейнелеуін қалай түсінуге болады?
Жауап: Шығармадағы кейіпкердің бет-пішінін сол арқылы ішкі сезімдерін, көңіл күйін көрсету үшін суретші оларды алдыңғы көрініске бейнеленген және туындының негізгі арқауы да осы балалар бейнесі.
Сұрақ: Суретші не мақсатпен өзін соңғы көріністе бейнелеген?
Жауап: Ол балаларға аяныш сезімін білдіреді. Олардың тағдыры өз тағдырына ұқсайды.
Қазақстан бейнелеу өнерінің алғашқы туындыларының бірі – суретші Л.Хлудовтың «Тоқымашылар» атты еңбегі. Бұл шығармада қазақ әйелдерінің өмірі бейнеленген. Суреттіњ алдыңғы көрінісінен алаша тоқып отырған әйелді көреміз. Қасындағы екінші әйел жақындай түсіп, кеңес беріп отыр. Ал олардан әрірек үй шаруасынан енді қолы босаған жас келіншек, жаңа басталған өнер бұйымын қызықтап қарап қалған. Бұлардың қасындағы кішкене қыз әңгімені ықыласпен тыңдап отыр. Суреттіњ ортаңғы көрінісінде – қолына күрек ұстаған жас бала. Болашақта асау сәйгүліктерді бағындыратын, әке жолын ұстаған ұл. Суреттіњ соңғы көрінісінде киіз үй жанында ерттеулі тұрған ат пен жайылып жүрген мал көрінеді. Бұл суретте артық көрініс жоқ. Барлығы өз орнында, әрбір көріністің айтар ойы бар, олар шығарма мазмұнын ашып тұр. Мұнда бояу түстері бірыңғай орайлас. Ерекше назар аударатын бояу түстері байқалмайды. Бұдан бояу түстерінің ауыл тыныштығы көрінісін бейнелеуге үлкен әсер етіп тұрғанын байқаймыз.
Жалпы сурет көрінісі қазақ халқының қолөнері мен тұрмыс салтын, шаруашылығын көрсетуге арналған. Осы кезде қазақ халқының өрнек тоқу, кілем тоқу сияқты өнерлерінің барлығын, олардың ұлттық сипатының ерекшелігін айта кеткен жөн. Шығармалардың мазмұны балалардың естерінде ұзақ сақталуы үшін және оқушыларға олар жөнінде терең түсінік беру мақсатында сабақ барысындағы сұрақ-жауап әдісін пайдаланудыњ ұтымды жақтары мол. Осы үш шығарманы талдау барысында оқушылар қазақ халқының Қазан революциясына дейінгі өмірімен, тұрмысымен танысып, кедей балаларының хал-күйін ұғынды. Қазақ жеріндегі Қазан төңкерісі қылқалам шеберлерінің көптеген туындыларына өзекті арқау бола алды. (үш бөлімнен тұратын суретті – триптих деп атаймыз). Шығарманың оң жақ бөлігі «Тасқын», ортаңғы бөлігі «Ән бастаушы» деп аталады. Эпидоскоп көмегімен картина көрінісін экранға түсіріп, оқушыларды оның мазмұнымен таныстырамыз.