- Бастауыш сыныпта тақырыптық сурет салу сабақтарын ұйымдастырудың өзіндік әдістері бар.Бейнелеу өнері сабақтарының бір түрі – тақырыптық сурет салу сабағында, әсіресе композиция саласымен кеңістікке байланысты ұғымдар жиі қолданылады.Тақырып бойынша салынатын суреттер байқау жєне алдын ала заттың нұсқасына қарап, наброскалар мен қысқа мерзімді суреттер салудың негізінде орындалады. Бұл сабақта оқушылар өз ойларынан сюжетті суреттер салумен қатар ертегі, мысал және өздеріне таныс әдеби шығармалардың мазмұнына сәйкес иллюстрациялар жасауға үйретіледі. Сабақта мұғалім оқушылардың суретіндегі кейіпкерлер мен сюжеттің бейнелі болуына және бейнелеу өнерінің негізгі ұғымдары туралы мәліметтер беруге назар аударып отырады.
Бейнелеу өнерінің басқа сабақтарына қарағанда, бұл сабақты өткізу әдістемесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Соның бірі-тақырыптық сурет салу алдындағы дайындық жұмыстары. Біз 5-сынып аясына «Көктемгі жер жырту» деген тақырып бойынша сурет салдыру үшн сабақтан тыс уақытта оқушыларды көктемгі табиғат аясына апарып, дала көріністерімен таныстырдық. Экскурсия кезінде балаларға суреттер салғыздық. Бұл суреттерінен оқушылардың дала көрінісіне, табиғатқа қызығушылықтары байқалады. Олардың көктемгі табиғат көріністеріне назарын аудару үшін мынандай сұрақтар қойдық:
– Көктемгі табиғатта қандай өзгерістер болады? – деп сұрағанымызда олар былай жауап берді:
– Көктемде қар ериді, арықтардан су ағады,
– Ағаштар бүршік жарады.
– Тракторлар жер жыртады.
– Егіс даласына дән себіледі.
Осындай кіріспеден соң біз оқушыларға тракторлардың, ағаштың, егіс даласының, үйлердің нұсқасына қарап наброскалар мен қысқа мерзімдік суреттер салу жолдарын көрсетіп, бейнелеу жұмыстарына жәрдемдесіп отырдық. Бұл кезде оқушылар көріністің жалпы формасын бейнелеуден гөрі ұсақ-түйек бөлшектерін де толық көрсетуге ұмтылып, уақыттарын көп жіберіп алатындығы байқалды. Мұнан соң қысқа мерзімдік суреттерде заттың ұсақ бөлшектерінсіз алыстан қарағандағы көріністеріндей етіп бейнелеудің ұтымдылығын көрсетті. Тақырып бойынша сурет салу дайындық мақсатындағы экскурсия балаларға бейнелеу ұғымдарын беруге қолайлы жағдайдың бірі. Оқушыларға қысқа мерзімді суреттер салдырғаннан кейін алда болатын тақырыптық сурет салу сабағына қажетті кеңістік, сызақтық және ауа перспективасы, көкжиек сызығы пропорция ұғымдарын түсіндіру үшін дала көріністерін көрсете отырып, мысалдар келтірдік. ¤йткені, мұндай ұғымдарды білу баланың өз бетінше сурет салуы үшін өте қажет. Осыған байланысты балаларды әңгімеге тарттық.
– Балалар, мынау көріп тұрған егіс даласында тракторлар жер жыртып жүргенін көріп тұрсыңдар. Олардың біреуі бізге жақындап қалды, ал екіншісі онан әріде келеді, үшіншісі көз ұшында көрінеді. Сендер байқап қарасаңдар өлшемдері бізге әр түрлі болып көрінеді. Ал шын мәнінде тракторлардыњ өлшемдері бірдей емес пе? Бұл не себептен? Бұл перспектива құбылысына байланысты көрініс, белгілі өлшем бізге жақын болған сайын үлкейіп көрінеді. Алыстаған сайын кішірейеді. Сондықтан мына келе жатқан тракторлардың кеңістіктегі көріністері, өлшемдері әр түрлі. Қараңдар, ортадағы тракторлармен салыстырғанда алда келе жатқан тракторлардың өлшемі үлкен де, алыстағыларының өлшемі кіші болып көрінеді. Мәселен, кеңістіктегі адамдарға, ағаштарға, телеграф бөренелеріне қарасаңдар осындай ерекшеліктерді байқаймыз.
Мұнан соң оқушыларды ертіп жақын жердегі төбенің басына көтерілдік. Мұндағы мақсатымыз – кеңістіктің сипаты туралы түсініктер беріп, перспектива туралы ұғымдарын тереңдете түсу.
– Балалар, жан-жағымызға қарасақ, белгілі бір көрініспен біздің арамызды ауа кеңістігі бөліп тұрғандығын салыстыру арқылы байқауға болады. Мысалы, ауылдың бергі бетіндегі ағаштардың түстері жасыл көк екендігі анық көрінеді, ауылдың арғы жағындағы ағаштардың түсінде көкшіл түстер басымдау және бұлыңғырлау болып көрінеді. Сондай-ақ, алыстағы фосфор зауытының көрінісі де бұлыңғыр болып өзгерген. Көріністердің кеңістіктегі бұл құбылысы көрініс пен біздің арамыздағы кеңістіктегі ауа қабаттарының әсері. Бұл құбылысқа байланысты суретшілер өз картиналарында жақындағы көріністерді анық етіп, алыстағы көріністі бұлыңғыр етіп бейнелейді. Бұл құбылыс ауа перспективасы деп аталады.
Сонымен, балалар, кеңістіктің қандай түрі болмасын онда сызықтық және ауа перспективасы болатынын білдік. Сондықтан да біз қандай сурет салсақ та кеңістіктегі белгілі көріністі бейнелеу үшін перспектива құбылыстарын дұрыс көрсете білуіміз керек.
– Балалар, енді ауылдың солтүстігіндегі жыртылған егіс даласына қараңыздар. Жұмысшылар егіс даласын көкµніс егу үшін төртбұрышты клеткаларға бөліпті. Олардың өлшемдері шын мәнінде бір қатар. Бірақ бізге жақын төртбұрыш ауданы үлкен болып, алыстағылары кіші болып көрінеді. Бұл – сызықтық перспектива көрінісі.
Табиғат көріністерін бейнелеуде картиналарда «көкжиек сызығы» деген болады. Оны көптеген картиналардан көріп жүрміз. Көкжиек сызығын біз осы қарап тұрған жерден де көруімізге болады. Созылып жатқан мына дала, төбелер алыстаған сайын аспанмен шектескен жерден әрі қарай көрінбейді. Бұл шекара көкжиек сызығы болып табылады. Егер біз биік төбенің немесе таудың басында тұрсақ, көкжиек сызығы алыстайды да, біз ойға түсіп қарасақ жақындап көрінеді. Сондықтан көкжиек сызығы әр уақытта біздің көз деңгейімізбен шамалас болады. Біздің қазіргі көріп тұрған көкжиек сызығымызда алыстағы ауыл темір жол және ағаштарды байқаймыз. Енді мұнан соң өздеріњ көрген картиналарыњнан көкжиек сызығын байқап жүріңдер. Көкжиек сызығы аспан мен жерді қатар бейнелеген картиналарда анық байқалады. Егер суретші аспандағы бұлттарды, ұшып бара жатқан құстарды, самолеттерді т.б. көріністерді бейнелеу мақсатында болса, аспанды бейнелеуге картина композициясында көп орын қалдырады. Ал жердегі көріністі салу қажет болса осыған керісінше аспанды аз, жерді бейнелеуге көп орын қалдырады. Бұл композиция заңдылықтарына да байланысты. Міне, сондықтан сендер де өз беттеріңше сурет салғанда көкжиек сызығына мән беріп қараңдар.
Тақырып бойынша сурет салуға да дайындық барысында балаларға суретшілер шығармасынан келтіріп көрсету орынды. Балалар, қандай суретші болмасын өз шығармаларында бейнелейтін әсем көріністі өмірден іздейді. Бірақ, өмірге дайын картина түріндегі көріністер сирек кездеседі. Сондықтан суретші өзі ойлаған картина мазмұны мен сюжетіне байланысты көріністерді қарап отырып, жеке-жеке салып алады да композиция заңдылығына сүйеніп, картина жазады. Мысалы, орыс суретшісі И.Репин «Волгадағы бурлактар» деген картинасын жазу алдында Волга өзенінің жанындағы шаруаларға барып кейіпкерлердің, өзеннің, кемелердің қысқа мерзімді живописін (этюдін) жазған. Осы сияқты Қазақстанның халық суретшісі Қ.Телжанов «Ата-баба жерінде» атты шығармасының шет жерлерді аралағанда салған суреттерінің негізінде жазған.