Қазақстан Республикасының отбасы және неке заңында, сондай-ақ халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін нормаларда отбасы құқығы, некелеу, туыстық, бала асырап алу және баланыотбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды, яғни отбасы қатынастарын зерттейтін құқық саласы болып табылады. Халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін номалар қатарына Балалар құқықтарын қорғау және халықаралық бала асырап алу туралы 1993 жылғы 29 мамырдағы халықаралық Конвенция, Адам құқықтары туралы Жалпыға бірдей Декларация, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды қорғау туралы Халықаралық пакт, Азаматтық отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар және құқықтық көмек туралы 1993 жылғы 1 қаңтардағы Минск конвенциясы, Қазақстан Республикасы заңымен 1999 жылғы 30 желтоқсанда ратификацияланған Шет елден алимент өндіріп алу туралы 1962жылғы 5 қыркүйектегіКонвенция, Балаларды қорғау және шет елдегі бала асырап алу қатынастары жөніндегі қызметтестік туралы 1993 жылғы Конвенция, Некеге тұруға келісім беру, неке жасы және некеге тіркеу туралы 1966 жылғы, халықаралық Конвенция, сонымен бірге, 1966 жылғы азаматтық және саяси құқықтар туралы пактінің факультативті протоколы, Бала құқығы туралы 1959 жылғы балалар құқығы туралы Конвенциясы, баларды халықаралық ұрлау және азаматтық туралы Конвенциялар жатады. Қазақстан осындай көптеген конвенцияларды мойындап, осы бағыттағы халықаралық ұйымдарға мүше болып табылады.
Отбасы- қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан, мемлекет оған ерекше қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай көмектеседі, кім-кімнің болсынсырттан заңсыз араласуына жол бермейді және қорғайды. Әрине некеге отырған, отау тіккен адамдарға мемлекет те белгілі бір талап тар қояды.Тек осындай талаптар орындалған жағдайда ғана, мемлекет неке, отбасына қамқорлық жасау туралы міндеттемелер қабылдайды. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар азаматтардың кемелденуіне және қоғамның мүдделеріне байланысты туындайды. Сондықтан, отау тігу үшін заңда көзделген шарттарды сақтау қажет. Отбасы құқығының материалдық-құқықтық нормалары түрлі мемлекеттерде үлкен алуандылықпен көзге түседі, ал бұл өз кезегінде бұл саладағы шетел қатысуымен болған құқықтық қатынастарда коллизиялардыңпайда болуына алып келеді.Экономикалық құрылымның ерекшеліктерімен қатар отбасы қатыынастарын реттеуге, сонымен қатар, ұлттық, тұрмыстық, діни ерекшеліктер мен салт-дәстүр әсер етеді.Обасы және неке мәселесі коллизиялық сауалдардың ішіндегі ең күрделісі десе де болады. Некеге тұрушылардың екеуінің екі мемлекетте болуы, олардың некелеріндегі жастарының айырмашылығы, яғни әрекет қабілеттігі, сонымен қатар, некенің қай уақытта тоқтатылатындығы туралымәселелелер де шешілуі қиын мәселелердің бірі болып табылады. Халықаралық жеке құқықта неке және отбасы қатынастарына тоқталып, неке және отбасы қатынастарындағы коллизиялы сұрақтарға жауап беріп, некеге отыру, некені тоқтатудың ерекшеліктеріне назар аударамыз. Сонымен қатар, отбасындағы бала құқықтары, оларды асырап алу мен қорғаншылық, қамқоршылық институттарының халықаралық жеке құқықтың деңгейінде ерекшеліктері бар.
Халыќаралыќ жеке ќ±ќыќтаѓы отбасы жєне неке ќатынастарын реттейтін жалпыѓа танымал зањнама талаптарын негізге ала отырып, отбасы-ќоѓамныњ ењ басты ±ясы болѓандыќтан, мемлекет оѓан ерекше ќамќорлыќпен ќарайтынын, ќолда м‰мкіндік теріне ќарай кµмектесетінін, кімде-кімніњ болса зањсыз араласуына тыйым сала отырып, ќорѓайтынын, ол ‰шін некеге отырѓан, отау тіккен адамдарѓа мемлекет некеге, отбасына ќамќорлыќ жасау туралы µзіне міндеттеме ќабылдайтынын білдік. М±ндай талаптар кездейсоќ емес, олар азаматтардыњ кемелденіунен сондай-аќ ќоѓамныњ µнегелі отбасы-игілік негізі м‰дделерінен туындайды. Сондыќтан халыќаралыќ жеке ќ±ќыќтаѓы отбасы жєне неке ќатынастарын реттейтін зањдары бойынша отау тігу ‰шін зањда кµзделген шарттарды саќтау керек.
- Ќазаќстан Республикасында Ќазаќстан азаматтарыныњ шетел азаматтары мен некеге отыруы. Ќазіргі заман жаѓдайында, халыќаралыќ ќатынаспен єріптестіктіњ дамуы кезінде ќазаќстандыќ азаматтардыњ шетел азаматтарымен некелесуі кµптеп орын алып отыр. М±ндай некені бекіту, µз кезегінде балалармен олардыњ ата-аналарыныњ т‰рлі азаматтыќта болу жаѓдайларын кµбейтеді.
Ќазаќстан Республикасында ќазаќстандыќ азаматпен шетел азаматыњ некесі, сонымен ќатар шетелдіктердіњ де некесі бекітіле береді. Біздіњ зањнама, µз азаматтарымыздыњ басќа шетел мемлекетініњ азаматымен некелесуге тыйым салып, ол ‰шін р±ќсат с±рауды талап етпейді.
Біздіњ азаматтардыњ шетел азаматтарымен некелесуі, сонымен ќатар шетел азаматтарыныњ µздерініњ арасында некелерін бекітуі Ќазаќстан Республикасыныњ зањнамасына баѓынады. Басќа сµзбен айтќанда, б±л салада “некеге отыру жер зањы” коллизиялыќ ќаѓида ќолданылады. Неке біздіњ зањнамада кµзделген нысан бойынша жасалады, яѓни азаматтыќ хал актілерін жазу органдарында, осы некені тіркеудіњ бекітілген ережелерін саќтай отырып тіркеледі. Ќазаќстан Республикасында некені діни жолмен бекіту ќандайда бір ќ±ќыќтыќ салдарѓа жетелемейді, біраќ б±ны адамдар µз арасында тануы да м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасында некеге т±ру туралы келісім некеге т±рушылардыњ µздерімен жасалуы тиіс болып табылады. Бірќатар елдерде (Испания, Перу т.б) некеге т±рушылар сенім хат беріп, µкіл арќылы некеге т±руларына жол беріледі. Біздіњ зањ м±ндай µкілдік етуге жол бермейді.
Шетелдіктердіњ де некеге т±руларыныњ материалдыќ шарттары олардыњ ±лттыќ зањнамасымен емес, біздіњ зањнама бойынша аныќталады. Мєселен, Ќазаќстандыќ неке жєне отбасы зањнамасына сєйкес некеге отыру ‰шін екі жаќты келісім, белгілі бір жасќа толу жєне т.б талаптар ќойылады.
“ Неке жєне отбасы туралы “ Зањныњ 11-бабында “ егер т±лѓалардыњ бірі басќа некеде тіркелген болса, онда ол жања некеге тіркеле алмайды” делінген, яѓни егер шетелдіктіњ µз зањы кµп єйел алушылыќќа жол берсе, онда ол біздіњ республикамызда некеге отыра алмайды.
Шетелдік азамат, егер оныњ µз зањы екі некеге р±ќсат бергенніњ µзінде бізде некесін тіркеуді талап ете алмайды. Кейбір м±сылмандыќ елдерде (Туркия, Ирак) екі некеге р±ќсат етілмейді.
Шетелдіктер, сонымен ќатар, біздіњ азаматтар некеге т±рѓан кезде некеге т±руѓа ешќандай кедергі жоќ екендігі тексеріледі жєне м±ндай тексерістіњ ењ бастысы оныњ басќа некеде т±рѓан-т±рмаѓандыѓы аныќталды. Некеге т±руѓа кедергілердіњ бар екендігін айту міндеті некеде т±рушыларда болып келеді.
Некеге т±рушыныњ басќа некеге т±риандыѓын дєлелдейтін бірден-бір дєлел оны басќа некесі туралы азаматтыќ хал актілерін жазу органдарында ол туралы жазбаныњ болмауы болып табылады. Егер шетелдік біздіњ Республикада некеге отыру ниетін білдіретін болса, ол µзініњ мемлекетініњ тиісті органыннан µз мемлекетінде ешкіммен некеде т±рмайтындыѓын дєлелдейтін аныќтама ќаѓазын алып келуге міндетті. Тєжірибеде єдетте м±ндай аныќтама ќаѓаздары Ќазаќстан Республикасындаѓы тиісті мемлекеттіњ елшілігімен консулдыѓымен беріледі.
Біздіњ ќ±ќыќќа белгісіз басќа мемлекеттердіњ шектеулері ( нєсілдік, діни, ата-ана келісімініњ болмауы т.б ) біздіњ елде некені тіркеуден бас тартуѓа негіз болып табылмайды. Б±л шетелдіктердіњ Ќазаќстан Республикасында тіркейтін некелеріне де байланысты болып табылады. Тєжірибеде шетелдікпен некеге отыруѓа толыќ емес, ішінара шектеулер ќойылатыны аныќ. Мысалы, некеге отыру ‰шін р±ќсат алу Венгрияда, ‡ндістанда, Иракта, Италияда жєне т.б мемлекеттерде бекітілген.
Біздіњ азаматтардыњ шетелдік азаматтармен некелерін тіркеу кезінде бірќатар жаѓдайда некеге отырушы шетелдіктіњде зањнамсы басшылыќќа алынуы керек, µйткені, б±л жаѓдайда некені жарамсыз деп тану басќа мемлекетте орын алмауы аныќ. Мынадай мысалды келтірсек болады: егер, некеге т±рушыныњ елініњ зањнамсы бойынша ол келісім алмаѓан кезде неке ол елде жарамсыз болып ќалуы м‰мкін. М±ндай жаѓдайларда біздіњ АХАЖ органдары некеге т±рушыларда оныњ м±ндай некеге отыруѓа келісім бар-жоќтыѓын аныќтауы керек. Егерде м±ндай келісім болмаса, некеге отырушылармен келісіле отырып, шетелдіктіњ осындай келісімді алуы ‰шін уаќыт беріледі. Егерде осы белгіленген уаќытта органѓа ќажет келісімді алып келмейтін болса, біраќ некге т±рушылар некені тіркеуді талап етіп отырса, неке тіркеуші орган м±ндай келісімніњ болмауына ќарамастан некені тіркеуге міндетті болып табылады. М±ндай неке біздіњ зањнама бойынша танылѓанымен, тиісті шетелдіктіњ мемлекетінде б±л неке танылмайды. Б±л µз кезегінде біздіњ мемлекеттіњ азаматыныњ µзініњ некелескен адамыныњ мемлеке тіне барѓан уаќытында ќ±ќыѓыныњ шектелуіне алып келуі м‰мкін.
Б±ндай жаѓдайда т‰сіндірудіњ рєсімі ‰лкен мањызѓа ие болып есептеледі, µйткені біздіњ азамат шетелдікпен некеге отырѓан кезінде б±л некеніњ басќа мемлекетте, оныњ ішінле некелескен адамыныњ мемлекетінде танылмай, оныњ белгілі бір шекте м‰ліктік ќ±ќыќтары шектелетіндігін білу шарт болып табылады.
80-жылдары Болгариямен, Вьетнаммен, Венгриямен, Финляндиямен бекітілген ќ±ќықтыќ кµмек туралы шарттарда некені бекіту нысаны неке бекітілген мемлекеттіњ зањымен аныќталатындыѓы айтылады.
Материалдыќ шарттар жаѓдайында ќ±ќыќтыќ кµмек кµрсету шарттары ќамтып кеткен. Мысалы, Вьетнаммен КСРО-ныњ арасында жасалѓан ќ±ќыќтыќ кµмек кµрсету шарттарында ерлі-зайыптылардыњ м‰ліктік жаѓдайы сол азаматы болып табылатын мемлекеттіњ зањнамасымен шешіледі деп кµрсетілген.
Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ туралы Зањында Ќазаќстан Республикасы азаматыныњ шетел азаматымен некеге т±руы немесе онымен некені тоќтатуы азаматтыќтыњ µзгеруіне алып келмейді деп кµрсеткен.
Бір некелесушініњ µз азаматтыѓын µзгертуі екінші азаматтыњ азаматтыѓыныњ µзгеруіне алып келмейді.
Консулдыќ некелер. Біздіњ зањнама Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓында консулдыќ некелерде, яѓни шетелдік дипломатиялыќ µкілдіктер мен елшіліктерде жасалытын некені таниды.
Шетел азаматтарыныњ арасында Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓында елшіліктер мен µкілдіктерде жасалатын некелер екі жаќты танудыњ негізінде ѓана жарамды болып танылады. Ол ‰шін елшілік жіберіп жатќан елдіњ Ќазаќстан Республикасымен тиісті келісімі болуы ќажет. Б±ѓан ќоса м±ндай некелердіњ жарамдылыѓына таѓы бірќатар талаптар ќойылады: а) екі жаќтыњ келісімі болуы, яѓни шетел мемлекетінде осындай консулдыќтардаѓы некеніњ танылуы; є) некеге т±рушы екі т±лѓа да сол елшілік пен консулдыќты жіберген мемлекеттердіњ азаматы болуы.
Басќа мелекеттермен жасалѓан консулдыќ конвенциялар µз мемлекетініњ азаматыныњ некесін консулѓа тіркеуге р±ќсат етеді.М±ндай консулдыќ конвенциялардыцњ кµпшілігінде консул сол келуші мемлекеттіњ зањына сєйкес некені тіркеу тиіс деп кµрсетілген. Тек кейбір консулдыќ конвенцияларда ѓана консул некені µзініњ келген мемлекетініњ зањнамасына ќарсы болмаса, µз мемлекетініњ зањы бойынша тіркеуіне болады деп кµрсетілген. Куба мен Финляндияда арасындаѓы консулдыќ конвенциялдарѓа сєйкес, консул некені тек µзі келген мемлікеттіњ зањнамасына ќайшы болмаѓан жаѓдайда ѓана µз мемлекетініњ зањы бойынша тіркеуі тиіс болып табалады.
Консулдыќ конвенцияларда осындай некеніњ тіркелгендігі туралы жергілікті µзін-µзі басќару органдарына хабарлау ќажеттігі туралы жазба жасалуы м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасы азаматтарыныњ шетелдіктермен басќа мемлекетте некеге отыруы. Ќазаќстан Республикасыныњ азамттары шетелдіктермен біздіњ аумаќта да, сонымен ќатар, басќа мемлекет аумаѓында да некелесуі м‰мкін. М±ндай некелер сол некеге отырушы мемлекеттіњ зањдарыныњ талаптарымен ќойылѓан неке нысанына сєйкес болуы шрт. Тиісті мемлекеттіњ муниципалитетінде, мэриясында немесе басќада органдарында жєне діни-ѓ±рыптарды саќтай отырып жасалѓан неке сол мемлекетте танылѓанымен, кейіннен, біздіњ мемлекетте танылуы м‰мкін бе деген с±раќ туады. Біздіњ зањнама б±л орайда наќты жауапты беріп отыр.
Ќазаќстан Республикасыныњ “ Неке жєне отбасы туралы” Зањыныњ ережесіне сєйкес, егер неке Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓынан тыс, сол тиісті мемлекеттіњ зањнамасы бекіткен нысанда тіркелетін болса жєне ол Ќазаќстан Республикасыныњ некені тіркеуге байланысты зањ талаптарына ќайшы болмайтын болса, ол неке зањды деп танылуы ыќтимал болып табылады.
Басќаша айтќанда, м±ндай неке зањды болып танылуы ‰шін біздіњ мемлекеттіњ некелесу бойынша зањыныњ материалдыќ нормалары б±зылмауы тиіс болып табылады. Б±л айтылѓанныњ мазм±нын ашатын болсаќ, біздіњ мемлекеттіњ азаматтыѓында т±рѓан азаматтыњ нгекесі жарамды болуы ‰шін ол біздіњ зањнаманы ќоятын материалдыќ шарттарын саќтауы керек. Шетелдікке ќатысты айтар болсаќ, ќазаќстандыќ азаматпен некеге т±ру ‰шін оѓан біздіњ зањнаманыњ талаптары саќта деп айта алмаймыз, µйткені, ол неке біздіњ мемлекеттіњ аумаѓында емес, басќа мемлекеттіњ аумаѓында жасалуы тиіс. Осыѓан сєйкес некеніњ жасалѓан орныныњ зањы жасанылуѓа жатады. Некеніњ нысанына байланысты айтар болсаќ, оныњ жарамды деп танылуыныњ негіздері басќа да болып ќалуы м‰мкін. ¤ткеннен мысал келтірер болсаќ, 1937 жылы Л. Деген азамат Тегеранда ирандыќ қалыњдыќ Амалиямен некелеседі. Неке Тегерандаѓы орыстыњ Православиелік шіркеуінде жасалады, µйткені ирандыќ зањнама бойынша діни нысанѓа жол берілген. 1958 жылы Тбилисиде т±рып жтќан Л. Райса дегенмен некелеседі. 1960 жылы Л. қайтыс болып кеткеннен кейін Амалия м±раѓа бірден м±рагер бола отырып, Л-діњ екінші некесін зањсыз деп тануды с±рап Грузиялыќ сотќа талап арызын береді. Сот талап ќоюшыныњ пайдасына істі шешеді.
Егер Ќазаќстан Республикасыныњ азаматы мен шетел азаматыныњ некесін тиісті мемлекеттіњ жергілікті органдарында тіркеу кезінде біздіњ азаматтыњ шетел азаматымен некелесуге ќ±ќыѓын танитын ќаѓазды талап етсе, онда м±ндай аныќтама ќаѓазын Ќазаќстан Ресбубликаысыныњ тиісті мемлекетіндегі елшілігі бере алады.
Сонымен ќатар, жоѓарыда атап кеткеніміздей, консулдыќ конвенцияларда консулдыњ мемлекетініњ азаматы некеге т±рѓандыѓын тіркеп т±ру міндеті кµрсетіледі. Мысалы, кейбір мемлекеттердіњ консулдыќ жарѓылары м±ндай міндетті тікелей кµрсетуі м‰мкін. Мысалы, б±рынѓы Кењес мемлекетініњ зањнамасында б±л тікелей кµзделген болатын.
Ќазаќстан Республикасы азаматарыныњ арасында шет мемлекетте некені бекіту. Ќазаќстан Республикасыныњ шегіне тыс т±ратын Ќазаќстан Республикасы азаматтарыныњ арасындаѓы неке тиісті мемлекеттегі Ќазааааќстан Республикасыныњ елшіліктерінде ж‰зеге асырылады. Некені тіркеу азаматтыќ хал жаѓдайыныњ бірден-бір актісі болып есептеледі. Ќазаќстан Республикасыныњ консулдыќтарында шетел аумаѓында некені бекіту кезінде толыѓымен біздіњ мемлекеттіњ зањдары басшылыќµа алынуы тиіс, µйткені екі азамат та біздіњ республика азаматы болып табылады.
Консулдыќ м±ндай некелерді бекіту ќ±ќыѓы біздіњ зањнама бойынша аныќталады. Ол дегеніміз: а) біздіњ елшілікте немесе µкілдіктерде тіркелген неке азаматтыќ хал актілерін жазу органдарында некені тіркеумен бірдей к‰ште танылады; є) некені консул тіркеген кезде ол біздіњ зањнаманыњ бекітетін материялдыќ талаптарын саќтауѓа міндетті.
М±ндай некені келуші мемлекетте ( страна пребывания) тану ол мемлекеттіњ материалдыќ нормаларыныњ саќталуына тікелей байланысты. Шетелде жасалѓан шетелдіктердіњ некесін Ќазаќстан Республикасында тану. Осы уаќытќа дейін біздіњ азаматтардыњ шетелде жасалѓан некелері туралы, яѓни аралас некелер туралы сµз ќозѓаѓанбыз болатынбыз. Біздіњ мемлекеттіњ аумаѓынан тыс, шетелдіктердіњ жасалѓан некелері турлы айтар болсаќ, олар біздіњ мемлекете танылады. Сонымен, шетелдерде жасалѓан неке, егер ол сол мемлекеттіњ талаптарын саќтайтын болса, олар зањды болдып табылады. Сєйкесінше, егер шетелдіктердіњ арасындаѓы неке солардыњ жеке зањдарыныњ талаптарын жіне некеге отыру жерініњ талаптарын саќтай отырып жасайтын болса, ол біздіњ республикада да сµзсіз танылады. Б±л аталѓанымыз біздіњ мемлекетіміздіњ жария тєртіп туралы ескертпісімен ќаншалыќты дєрежеде шектелуі м‰мкін?
Б±л с±раќќа да біздіњ “ Неке жєне отбасы туралы” Зањ жауап береді. Оѓан сєйкес, егер жасалѓан неке біздіњ Ќазаќстан Республикасыныњ негізгі ќ±рылысына ќайшы болатын болса, онда шетелде шетелдіктердіњ арсында неке танылмауы м‰мкін. Осы ережеге сєйкес, жекелеген жаѓдайларда сауал туып отарады: шет елдіњ зањ талаптарын саќтай отырып жасалѓан полигамдыќ неке біздіњ мемлекетте танылуы м‰мкін бе? Біздіњше, м±нгдай неке біздіњ мемлекетте танылмайды деп айтуѓа болмайды, біраќ м±ндай некеніњ болуы, кез келген басќа некеніњ болуы сияќты Ќазаќстан Республикасында некені жасауѓа кедергі болып табылады.
Некені жарамсыз деп тану. Ќазаќстан Республикеасында шетелдік пен біздіњ азамат арасында жасмалѓан неке біздіњ зањнама ережелеріне сєйкес жарамсыз болып табылуы м‰мкін, µййткені б±л т±ста некеніњ жасалу орны ‰лкен мањызѓа ие болып табылады. Кейбір жаѓдайлардафактивті некелерде кездесіп ќалады. Ол біздіњ зањнаманыњ талаптарын айналып µту маќсатында жасалады. Мысалы, Ќазаќстан Республикасына кіру-шыѓу ережелерін айналып µту маќсатында.