Міндеттеме өзінің кұрамына кіретін кұкыктар мен міндеттер толық жүзеге асқан сәттен бастап тоқтатылады. Бұл көбіне көп оны орындаудың нәтижесінде болады. Бірақ та несие беруші борышты кешіргенде немесе оны орындауға мүмкіндік болмайтындай болса, негізгі мақсатты жүзеге асырумен байланысты емес токтатулар да болады. Сойтіп, міндеттемені токтату дегеніміз міндеттеменің мазмұнын қурайтын оның қатысушыларының қуқықтарымен міндеттерін жою болып табылады.
Міндеттемені тоқтату Азаматғык кодексте, баска да заңдар мен өзге де кұқыктык актілерде немесе шартта каралған негіздерде жүзеге асады (АК-тің 367-бабы).
Қазіргі колданылып жүрген Азаматтык кодексте меіілінше жиі кездесетін міндеттемелердін. токтатылу негіздері карастырылған, оның ішінде әсіресе жана тәсілдері де тәртіптелген, айталык, оған бас тарту төлемі мен борышты кешіру түрлерін жатқызуға болады (АК-тІң 369-373 баптары).
Міндеттемені тоқтатудыи барлык негіздерін мынадай екі топка болуге болады:
- өзінің қатысушылары еркімен тоқтатылатын міндеттеме (мысалы, жаңарту, есепке жатқызу, бас тартуды ұсыну, борышты кешіру);
- өзінің қатысушыларынын еркінен тыс токтатылатым міндеттеме (мысалы, азаматтың кайтыс болуы міндеттеменің токтатылуына әкеледі, занды тұлғаны тарату, борышқор мен несие беруші бір тұлға болса және т.б.)
Міндеттеменін токтатылуы тиісті дәрежеде рәсімделуі керек, олар жалпы және арнайы ережемен рәсімделеді. Белгілі бір жағдайларда заң міндеттеменің тоқтатылуының арнайы
әдісін карастырады. Мысалы, заемдык міндеттемені рәсімдеу кезінде қарыз колхатын тапсыру талап етіледі. Қарыз міндеттемесі токтатылған жағдайда несие беруші бұл карыз құжатын қайтаруы тиіс. Егер кандай да бір себеппен колхат жоғалып не жойылып кетсе, онда несие беруші міндеттеменің тоқтатылғаны туралы соған үксас колхат беру аркылы куәландыруға міндеттІ.
Міндеттеменің токтатылуы оған қатысушылар арасындағы кұкыктык байланыстардың кушін жояды. Кейбір жағдайларда құқык қатынастары сақталады, бірак жаңартылған түрде болуы керек.
- МІНДЕТТЕМЕНІҢ ТОҚТАТЫЛУЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕНГЕН ӘДІСТЕРІ
- Міндеттемені тоқтатудың мейлінше тиімді түрі — оны орындау. Яғни міндеттеме тиісті дәрежеде орындалуы керек, несие берушінің қүкыктарын жүзеге асыру міндеттеменің мәніне, әдісіне, орындалатын жеріне және т.б. толық сәйкес жүзеге асуы керек.
Міндеттеме тиісінше орындалмаса да токтатылмайды. кайта косымша міндеттер (айып телеу, залалды йтеу және т.б.) жамалады.
Тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас тарту төлемін беру арқылы тоқтатылуы мүмкін (АК-тің 369-бабы). Бас тарту толемі міндеттемені токтатудын жана негізі болып табылады, оның өзі бүрын Азаматтық кодексте болған емес. Бас тарту төлемінің мән-мағынасы міндеттеменін пөнін баска мүлік беру немесе ақшамен алмастыру болып табылады. Сондай-ак жүмысты орындау немесе қызмет көрсету де үсынуы мүмкін.
Міндеттеме мерзімі жеткен, не мерзімі көрсетілмеген немесе мерзімі талап ету кезімен белгіленген бір тектес карсы талапты есепке жатқызу аркылы толык немесе бөлік-бөлігімен тоқтаталады (АК-тің 370-бабы).
Есепке жатқызуға бір талаптың өтініші жеткілікті.
Мысалы, кұрылыс фирмасы сауда фирмасынан материялдар сатып алғанда 5 мын теңге төлеуі тиіс. Сауда фирмасы өз кезегінде қүрылыс фирмасының жасаған жондеу жү.мысынык ақысын төлемейді. Бүл орайда карсы талаптарбірден байкала-ды, егер сауда фирмасыныц кпрызы 5 мын теңге болса, онда қарсы есепке жатқызу жолымен өзара жойылады,Егер қарыз 2 мың теңге болса,сауда фирмасына қатысты міндеттеменің өзара талабы тоқтатылады,ал құрылыс фирмасының міндеттемесі 2 мың теңгеге азаяды.
Жаңғыртылу міндеттемені тоқтау әдісі ретінде бастапқы міндеттемені жаңа міндеттемемен ауыстыру туралы әр жақтың өзара келісімі Бүлорайда жаңа міндеттеменің жаңа нысанасымен жаңа әдісі болады Жаңғыртылуқолданылып жүргенжәнеқолданатынміндеттемеге ғана қатысты болады.Міндеттеме орындалып қойса,мерзімі өтіп немесе басқа негіздерде тоқтатылса ондай міндеттеме ауыстыруға жатпайды Ескі міндеттеме жарамсыз болғанда,жаңа міндеттеме де жарамсыз боладыЖаңа міндеттеменіжарамсыз деп танығандаескісі күшіндеқала береді.Жаңа міндеттемеде әр жақ қамтамасыз ететін құралдарға қатысты келісімге келе алады.
3.Міндеттемені тиісті дәрежеде орындауды сипаттайтын талаптар мен шарттарзаңдарда,басқа да нормативті актілерді міндеттеме алған жақтардың келісімінде бекітіледіАталған талаптар мен шарттарқатысушыларды,пәнді,мерзімді және міндеттемені орындаудаосы аталғандар сөзсіз орындалуы тиіс.Сонымен міндеттемені тиісті дәрежеде орындау дегеніміз оның санынсапасынсубьектілеріне ,орнына ,мерзімі мен тәсілінеқатыстыталаптар мен шарттардыдәлме дәл сақтай отырыпорындау болып саналадыМіндеттеменіборышқортап тұйнақтай ғып орындауы үшін ненсие берүші немесе оған уәкілеттіорган заңда немесешарттакөрсетілген мерзімде ,орынды,белгілі біртәсілді міндеттемегеенгізуі тиіс
Жоғарыда аталған шарттардың біреуі орындалмасаонда міндеттеме нітиісті дәрежедеорындалды деп айтуға болмайды.Міндеттмеменің нақтытүрінде орындау борышқордыңміндеттемені сол қалпындаорындау керектігін көрсетеді және міндеттейдідемек ол міндеттемемазмұнындакөрсетілген жағдайларЗАТТЫ ТАПСЫРУ ,ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ ,ҚЫЗМЕТКӨРСЕТУЖҮЗЕГЕАСУЫ ҮШІНәрекет етілуітиіс,бірақ бұл орайдаақшалай өтем жасай алмайды.Міндеттемі нақты түрде орындау көбінесе несие берушінің мүдессін қанағаттанырады.Азаматтық кодекске міндеттемені орындаупринциптеріне анағұрлым өзгерістер енгізілген Біріншіден міндеттемені тиісті дәрежеде орындамау ол үшін айып төлеу және залалдарды өтеу борышқорларды,заңды басқаша қаралмаса,міндеттемені орындаудан босатпайды.Демек аталған принцип борышқор міндеттемені бұзған кезде,заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,іс жүзіндегі оны нақты орындауын талап етеді.Екіншіденміндеттемені орындамаған жағдайда залалды өтеу және оны орындамағаны үшін айп төлеу борышқорды егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе міндеттемені заттай орындаудан босатады