1Азаматгық құқықтық нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда міндеттемені ерікті түрде және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде міндетгемені орындамау немесе тиісінше орындамау орын алатьны тағы щындық. Осыған байланысты заң мівдеттемені орьщдауды қамтамасыз ету үшін өдістер деп аталатъш арнайы шараларды көздейді.
Міндеттемені қамтамасыз ету оны орындатуга багытталатын, жалпыга бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Сондықтан ол міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда немесе келісімге отырған жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерге қолданады. Азаматтық кодекстің 292-бабының талапгарына сәйкес, ондай әдістерге: айьш төлету, кепіл, борышқордың мүлігін альш қалу аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдісерін өздерінің сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге болады.Қамтамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орьщдамағанда немесе тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып телеу, кепілпұл) көрінеді.
Екінші топтағы әдістері несие беруші арқылы мүлікті өндіріп алумен жүзеге асады.Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың ғана емес,үшінші жақтың да мүлкін өндіртіп алуды қамтидыТөртінші топтағы әдісбіздің заңымызда бұрын соңды болып көрмеген әдіс борышқордың мүлкін ұстап қалу яғни заң несие берушіге борышқор өз міндетін орындамайынша борышқордың затын өзін өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
- МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ӘДІСТЕРІ
АЙЫП ТӨЛЕУ
Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орындамаған ретте, атап айтқанда, орындау мерзімін өткізіп алған ретте несие берушіге төлеуге міндетті, зандармен немесе шартпен белгіленген ақша сомасы айып төлеу (айыппүл, өсім) деп танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие беруші оған келтірген заладдарды дәлелдеуге міндетті емес (АК-тің 293-бабы).
Айып төлеу—көсіпкерлік салада пайда болған міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістерінің ең кеп тараған түрі. Жеткізу, сатып алу, тасымалдау, мердігерлік және т.б. шарттарды орындамау айып төлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Аза-маттардың қатысуымен болатын қатынастарда ол ақша міндеттемелерінде (қарыз шарты, тұрғын үйді жалдау және т.б.) қолданылады.
Айып төлеудің есептеу әдісіне орай үш түрі болады: айып төлеу, айыппұл және өсім. Бұл орайда өсім ақшалай міндеттеменің уақытын өткізіп алған кезде қолданылады, яғни өткізіп алған әрбір күн үшін соманың пайызымен ұсталады. Мәселен, өсім борышқордан тұрғын үй, электр энергиясын пайдаланудағы және т.б. төлем төлеу уақытын өткізіп алғанына орай өндіріледі.
Айыпұл тек қана ақша сомасында немесе соманың белгілі бір мөлшерінде орындалмаған міндеттемеге қолданылады.
Қосымша міндеттеменің пайда болу негізіңде айып төлеуді заңды және щарттыдеп екіге бөледі. Занды түрі міндеттемеге, қандай міндеттемені бұзған кезде қолданылатынын айқындайды . Занды айып төлеу тараптардың міндетінде көзделген-кезделмегеніне карамастан борьшқордан өндіріле береді (АК-тің 295-бабы). Егер заңдарда тыйым салынбаса, тараптардың келісімімен занды айып төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін (АК-тің 292-бабының 2-тармағы).
Шартты айып төлеу әржақтың келісімімен айқындалады. Бұл орайда олар қандай бұзушылыққа, қаңдай мөлшерде қолданылатынын өздері анықтайды.
Міндеттеменің тиісінше орындалмауынан келген залалдың көлеміне байланысты есепті, айрппұл, айрықша және балама айып төлеу болып бөлінеді.
Айрықша айып төлеу несие берушіні тек айып төлеуді жүзеге асырумен шектейді
Балама айып төлеу де несие берушіге міндеттемені бұзғанынан келген залалды өндірте ме әлде төлетуді жүзеге асыра ма, оған өзінің тандауын айтуына мүмкіңдік береды.
Қазіргі қолданылып жүрген заңдарда айып төлеудің аталған түрі бекітілмеген, бл тек шарт арқылы қаралуы мүмкін.
Айып төлеудің тйісті мелшері, егер келген залал мелшеріне қарағанда тым жоғары болатын болса, сотпен темендетілуі мүмкін (АК-тің 297-бабы).
Сондай-ақ, сот борышқордың міндеттемені орындау дәрежесін және борышқор мен несие беруіпінің назар аударуға лайықты мүдделерін айыппұл мөлшерін азайтуда ескереді (АК-тін 297-бабы). Айып төлеудін негізгі мақсаты борышқордың өз міндеттемесін орындамағаны және тиісінше орындамағаны салдарынан несие берушінің шеккен зиянының орнын толтыру болып табылады.
3.КЕПІЛ
Кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемеге сәйкес несие беруші (кепіл ұстаушы) кепілдің күшіне сүйене отырып, борышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан заң актілерінде белгіленген алымды шығарып алып, осы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие берушілер алдында артықшылықпен қанағаттандырылу құқығына ие болады (АК-тің 299-бабы).
Мүлік кепілмен міндеттемені орындауды қамтамасыз ету несие беруші үшін неғұрлым қолайлы жағдай Жасайды, өйткені, борышқор міндёттемені орындамаған күнде несие беруші қольшдағы кепілге алынған мүлік арқылы талабын канағаттан-дыра алады. Біріншіден, кепіл салынған мүлік несие беруші-кепілді ұстаушы оны бір жолата өзіне алғанға дейін ойдағыдай сақталады, екіншіден, кепілге салынған мүлік (АК-тін, 303,306, 310, 312 баптары) үшін несие беруші — кепіл үстаушы өз талаптарын қанағаттандыруда артықшылық құқығана ие болады, үшіншіден, кепілге сальшған мүлік борышқордың өзімен емес, үшінші жақ арқылы салынуы несие беруші үшін талабын қанағаттандыруда қосымша көз болып есептеледі, ал басқа несие берушілер мұндай қүқыкты пайдалана алмайды.
Кепіл құқығы заң немесе шарт арқылы туындайтын міндеттемеге негізделеді.
Кепіл бойынша қатынастарда әр жақ кепіл беруші және кепіл устаушы деп аталады. Кепіл берушінің кепіл мүлкіне меншік құқығы немесе оның шаруашылық жүргізу құкығы болады. Мұндай құқықтар оған мүлікке иелік етуге мүмкіндік береді. Негізгі міндеттеме бойынша кепіл беруші дегеніміз борышқордың өзі, сондай-ақ оған үшінші жақтың да қүқығы бар. Кепіл ұстаушы
дегеніміз негізгі міңдетгеме бойынша несие беруші, яғни кепілге құқығы бар тұлға. Кепіл ұстаушы өзінің құқығын кепіл жөніндегі шарт бойынша талаптардан бас тартудың жалпы ережесіне сәйкес басқа түлғаға беруге кұкылы.
Кепілдің пәні кез келген мүлік бола алады, оның ішінде қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, мүліктік кұкықтар (талаптар) бар. Ал азаматтық айналымнан алынып тасталган мүліктер, несие берушінін жеке басымен тығыз байланысты талаптар, атап айгқанда, алиментгер, өміріне немесе денсаулығына келтірілген зианды өтеу туралы талаптар және құжаттарымен оларды басқаға беруге тыйым салынған өзге күкыктар кепіл пәні бола алмайды.
Кепіл талаптың қойылған кезіндегі мөлшерін қаматамасыз етеді. Бұған неғізгі қарыздан басқа орындауды кешіктіргеннен келген айып төлеу, зиянды қалпына келтіру, кепілге алынған мүлікті кепіл ұстаушынын, үстауға кеткен шығының өтеу косы-лады. Кепіл үстаушы аталған сомалар бойынша шығынның орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Кешлдщ екі түрі болады:
а) ипотека;
ә) кепілзат.
Ипотека — кепілге салынган мүлік кепіл салушының немесе ушінші бір жақтың иелігінде және пайдалануында қалатын кепіл турі. Ипотекаға тұтастай кәсіпорындар, жекелеген құрылыстар, ғимараттар, ягаи жерге тікелей байланысты (ипотека) басқа да объектілер, сондай-ақ айналымдағы тауар және азаматтық айналымнан алынбаған басқа да мүлік ипотека мәні бола алады. Ипотека тәртібіне кепілге салынған мүлік кепіл ұстау-шыда қалады.
Ипотека, сондай-ақ белгілі бір мүліктің кепілі заңда белгіленген тәртіп бойынша мемпекеттік тіркеуден етуге жатады. Бұл орайда өңгіме кәсіпорындардың, ғимараттардың, құрылыстардың, пәтерлердің, жер учаскесіне құқықтың және басқа қозғалмайтын мүліктің (ипотека) кепілі Қазақстан Республикасының қозғалмайтын мүліктің ипотекасы туралы Заңымен реттелетіндігі жөнінде больш отыр. Ипотека туралы Қазақстан Республикасыньщ Заңында өзгеше ережелер белгіленбеген ретте ипотекаға Азаматтық кодекстегі кепіл туралы жалпы ережелер қолданылады (АК-тің 299-бабының 2-тармағы).
Ипотека туралы шартта ипотеканың мәні, оның атауы, тұрған жері және бұл мәннің айтарлықтай идентафикация үшін сипаттауы, сондай-ақ кеігіл ұстаушының ипотека мәніне құқығы, осы несие берушінің құқығьш тіркеген — осы мүлікке — мемлекеттік органның тіркеуі көрсетілуі тиіс. Жер учаскесінің ипотекасы туралы шартқа жер ресурстары мен жерге орналастырудың тиісті комитеттері берген осы учаскісі шекарасының сызбасы қоса тіркелуі тиіс.Ипотека туралы шарт нотариалды куаландырылуы тиіс.Кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне ьеруі кпіл зат деп аталады А.К 303 бабыЖақтардың келісімі бойынша кепілге салынған мүлік кпіл ұстаушыда құлыпталып,мөр басылып немесе белгі қойылуы арқылы сақталады.Кепілге салынған мүлікті күту мен сақтау кепілге қатысты негізгі міндет болып табылады Мүлікті күту мен сақтау кепілге салынған мүлік орналасқан жақ мойнына алады Ол тарап мүліктің жоғалуы немесе жойылуы немесе бүліну қаупі пайда болса екінші тарапқа дереу хабарлауы керек
КЕПІЛ БОЛУШЫЛЫҚ
Кепіл болушылық бойынша кепіл болушы баска жақтың э(борышқордың) несие берушісі алдьшда осы жактың міндет-темесінің орындалуына толық немесе ішінара қосалқы жауап беруге міндеттенеді (АК-тің 330-бабы).
Кепіл болушылық арқылы міндетгеме қамтамасыз етіледі. Бұл кеггіл болушының жауапкершілігі мәнінен туындайды, егер шартта өзгеше көзделмесе, кепіл болушы несие беруші алдын-да кеггіл болушылықта көрсетілген сома шегіңде жауапты бо-лады.
Кепіл болушылық арқылы ақшалай міндеттеме қамтамасыз етіледі. Бұл кепіл болушыньщ жауапкершілігі мөнінен туын-да^ды, егер шартта өзгеше көзделмесе, кепіл болушы несие беруші алдьшДа кепіл болушылықта көрсетілген сома шегінде жауапты болады (АК-тің 332-бабы). Бірақ кепіл болушы, егер кепіл болу шарттарында, занда өзгепіе көзделмесе, міндеттеме мәні мен әдетғегі іекерлік өрісіне қайшы келмесе, кепіл болу-шылыктавд ақшалай соманы төлеуге немесе борышқордың міндетгемесін өз қртында орьшдауға құқылы (АК-тің 285-354-бапгары).
Кепіл болушылық кезінде борышқордың ненсие берушісі мен кпіл болушысы арасында шарт жасалады
КЕПІЛДІК
Кепілдік бойынша кепілдік беруші, заң актілерівде кезделген жағдайларда қоспағаңца, басқа жақтьвд (борышқордын) несие берушісі алдывда осы жақтың міндеттемесінің орында-луына толық немесе борышқормен ортақтасып ішінара жауап беруге міңцеттенеді. Бірлесіп кепілдік берген адамдар, егер кепідцік шартында өзгеше белгіленбесе, несие беруші алдын-да ортақтасып жауап береді. Кепіддік шарты болашақта туын-дайтын міндеттемені қамтамасыз ету үшін де жасалуы мүмкін. Кепіддік дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша борышкор болып табылмайгын тұлға мен міндеттемені қамтамасыз ететін несие беруші арасындағы тағайындалған құқықтық қатынас болып табылады. Негізгі міндеттемеге қатысты кепіл беруші әрқашан үшінші жақ болады (АК-тің 270-бабы)
КЕПІЛПҰЛ
Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын төлемінің есебінен екінші тарапқа және шарт жасау мен орындауды қамтамасыз етуге берілген ақшалай сома кепілпұл деп аталады.Кепіл пүл туралы келісім оның негізгі міндеттемесінің сомасы мен түріне қарамастан жарамсыз болудан сақтану мақсатында жазбаша жасалады.Бұл ереже негізгі міндеттеме нотариалды жолымен куаландырылуға тиіс болатын жағдайда да қолданыладыкелісімнің жазбаша нысанында жасалуын сақтамау кепілпүл келісімін жарамсыз деп тануға әкеләп соқтырады ,кепілпұл заңға сәйкес біріншіден төлем міндетін атқарады өйткені ол шартқа сәйкес екінші жаққа берілетін нақты ақша сомасы болып есептеледі,екіншіден тараптар арасынадағы қатынастардың барлығын дәлелдейді