1Кұкыктар мен мІндеттердін иесі бола бІлу, азаматтык. айналымда кұқықтың дербес субъектісі ретінде катысу, біз жоғарыда айтқанымыздай, жеке тұлғаға ғана емес, занды түлғаларға қатысты. Азаматтық кодекстің 33-бабьнда оған мыңадай тұжырым берілген: «Меншік, шаруашылык жүргізу немесе жедел басқару кұкығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке кукыктар мен міндеггерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын үйым занды түлға деп танылады. Занды тұлғаньң дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Занды тұлғаның өз атауы жазылған мөрІ болады».
Бул жерде «оперативное упрапление» деген термині «жедел баскару» деп аударылғанын, ал Кодекстіц 10-тарауьшда «оралымдм баскару деп аталган. Осывдай әртүрлі аудармалар біздін. Азаматтық кодексте жиі кездеседі
Азаматтык кұкық занды тұлғаны мынадай белгілері бойынша айқындайды: 1) ұйымдасқандык бірлігі; 2) мүліктік окшаулығы; 3) дербес мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан катынасуы.
Әрбір занды тұлғаның уйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі үйымдарды бөліп карайды. Үйымдасқан бірлігі занды тұлғаның ішкі күрылымынан көрІнеді, сол аркылы кызмет аясы айқындалады. Занды тұлғалар өз қызметтерін, егер зан қүжаттарында өзгеше кезделмесе, жарғы не құрылтай шарты аркылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Сонымен катар, занды тұлғалар заң кұжаттарына, сондай-ак кұрылтай қүжатгарына сәйкес жұмыс Істейтін өз органдары арқылы азаматтық күкықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлану тәртібі және олардын өкілеттігі зандар мен қүрылтай кұжаттарында белгіленеді.
Муліктік оқшаулық — занды тұлғанын экономикалык-кұкыктык белгісі болып табылады және оның мүлікке заттык құқығын иеленуін білдіреді. Бүл арада әнгіме онын меншік кұкығы, шаруашылыкта жүргізу немесе оралымды басқару құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері мен мекемедегі смета заңды түлғаның окшаулық мүлкін айқындайтын қүжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол занды тұлғанын міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілІ барлық мулікпен жауап беруі. Бүл жалпы ереже. Ал, меншік иесі каржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар Азаматтық кодекстің 44-бабының І-тармағы 2-бөлІгіне сәйкес өз міндеттемееі бойынша өз билігіндегі ақшалай каражатпен жауап береді. Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен казыналык кәсіпорынның міндеттемелері бойынша (қосымша) оның қүрылтайшысы жауапты болады.
Занды түлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі актілерімен тағайындалуы мүмкін.
Бүл азаматтык кодексте былайша каралған: 1) толык және сенім серіктестіктеріне қатысушылардын. тиісті серіктестіктердін міндеттемелері бойынша жауапкерішілігі (АК-тің 63-бабынын 1-тармағы, 72-бабының 1-тармағы); 2) кооператив мівдеттемелері бойынша өндірістік кооператив мүшелерінін жауапкершілігі (АК-тің 96-бабының 3-тармағы); 3) егер занды түлғаның баңкрот болуын күрылтайшынын әрекеті туғызған болса, занды түлғаның міндеттемелері бойынша кұрылтайшының жауапкершілігі.
ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІРКЕУ ЖӘНЕ ҚАЙТА
ТІРКЕУ
Занды тұлғаларды мемлекетгік тіркеу тәртібі Азаматтык кодекстен басқа, Казақстан Республикасы Президентінін 1995 жылы 17-сәуірде шығарған «Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» заң күші бар Жарлығымен және К,азақстпн Республикасы Әділет министрлігінің заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.
Мемлекеттік тіркеудің күкыктык маңызына келетін болсақ, тұлға мемлекеттік тіркеуден еткеннен бастап занды тұлға болып саналады. Занды түлғаны тіркеу фактісі занды түлғаға заң талабын сақтауды және өзінін кұрылтай құжаттарын заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту тек сот тәртібімен шешіледі. Занды тұлғаны кұрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас тартуға жол берілмейді.
Занды тұлғаларды кайта тіркеу негіздері Азаматтык кодекстін 42-бабынын. 6-тармағында келтірілген. Завды түлға мынадай жағдайларда: 1) акиионерлік қоғамның жарғылык капиталының және жарияланғаи жарғылык капиталының мөлшері азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық серіктестіктеріндегі және жабык акционерлік коғамдардағы катысушылардын кұрамы өзгергенде қайта тіркеледі. Қурылтай кұжаттарына басқа езгерістер мен толыктырулар енгізілген ретте занды тұлға бұл туралы тіркеуші органды бір айлық мерзімде хабардар етеді.
2ЗАҢДЫ ТҮЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІМЕНӘРЕКЕТ
ҚАБІЛЕТТІЛІП
Занды түлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмасы болатындығын табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың күқыктары мен міндеттерін тудыратын түрмыс қатынастарының көбіне занды тұлғалар катыса алмайды. Оған отбасылык қатынастар-ға, содан туындайтын кұкықтар мен міндеттерге занды тұлғалар катыса алмайтындығы дәлел болады.
Занды тұлғалардың катынасқа катысу аясы олардын кандай мақсат үшін күрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай белгіленеді. Қатысуға тиісті катынасына қарай занды тұлға кайсыбір қүкықтарды немесе міндетгерді иеленеді. Демек, заңды түлғанын кұкыктык кабілеті оған жүктелген міндеттерге карай белгіленеді. Занды түлғаның кұкық кабілеттілігі ол кұрылған сәттен бастап паида болып,
Ал коммерциялык, уиымдар болса, керіснше арнаиы қүқык, кабілеттілігіне жатпайтын жалпы кұкык қабілеттілігіне ие болады. Мүндай ұйымдар заң актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін жүзеге асыра алады. Демек, ком-мерциялық ұйым өзінін жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса береді, ен бастысы заң оғаң тыйым салмайтындығы болуы керек. Жалпы күкық кабілеттілігі принципінен коммерциялык үйымдардың өзіндік ерекшеліктері де болады. Біріи-шіден, мұндай үйымдар үшін арнайы кұқык кабілеттілігі зан Күжаттарында карастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы құқық кабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялык. ұйымдардың күкык кабілеттілігі құрылтай қүжатгарында көрсетілетіндіктен ол күрылтайшылар арқылы шектелуі мумкін. Мұндай шектеулер завды түлғаның айналысатын кызметІ түрлері енгізілген тізбе аркылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жузеге асыруға тыйьш салынады. Коммерииялық үйымның кұкык кабілеттілігіне болатын мүндай шектеулердің күрылтай қүжаттарынан туындауының маңызы зор.
Азаматтык кодекстін 37-бабында айтылғандай, заңды түлғаның заң мен күрылтай қүжаттарына сәйкес жүмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтык қүқықтарға ие болып, езіне міндеттер алады.
Заңды тұлғаның мүлкін меншіктенушінің немесе меншік иесінің уәкілдік берген органның шешімі бойынша, сондай-ак кұрылтай күжаттарында шешім қабылдауға уәкілдік берілген занды тұлға органнын шешімі бойынша занды тұлға кез келген негіз бойынша таратылуы мүмкін, әрине, бүл жерде әңгіме ерікті түрде тарату туралы болып отыр.
Ал ыктиярсыз тарату сот шешімімен: 1) банкрот болған; 2) занды түлғаны күру кезінде зандардын түзетуге келмейтін сипатга бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған; 3) занды түлғанын жарғылык максаттарына қайшы келетін кызмет үнемі жүзеге асырылған; 4) тиісті рүқсат алынбаған (лицензия) кызметті, не заң құжаттарына тыйым салынған кызметті жүзеге асырған, не кызметін зандарды бірнеше рет немесе ерескел бүза отырып жүргізген жағдайда; 5) зан кұжатгарында козделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Заңды түлғалардыд жекелеген түрлерін тарату мемлекет уөкілеттік еткен тиісті органның шешімімен, заң күжаттарында каралған негіздер бойынша жүзеге аса алады.
Занды тұлғаны тарату оның мүлкінің меншік иесінін (уәкілетті органының) немесе занды тұлғаның тиісті органынын
тағайындаған тарату комиссиясымен жүзегеасырылады, бұл арада әңгіме ерікті тарату туралы болып отыр, ал басқа жағдайларда сот аркылы таратылады. Тарату жөніндегі комиссил тарату кезеңіңде занды түлғаны басқарады және оның атынан әрекет етеді.
Тарату комиссиясы болатын тарату женінде Әділет органдарына хабарлайды, тарату комиссиясы занды түлғанын таратылғаны туралы және оның несие берушілерінің талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ресми баспасөзде жариялайды. Бұл мерзім тарату туралы хабар жарияланған кезден бастап екі айдан кем болмауы керек.
Несие берушілердін талаптарын канағаттандыру жөнінде АК-тік 51-бабында айтылған, әрі онда мынадай кезек бойынша жүргізілетіндігі келтірілген:
бірінші кезекте таратылатын занды тұлға өміріне немесе денсаулығына залал келтіргені үшін жауапты болған азаматтың талаптары тиісті мерзімді төлемдерді капиталға айналдыру жолымен канағаттандырылады;
екінші кезекте — несие берушілердің. камтамасыз ету сомасы шегінде таратылатын банкроттғын мүлкін кепілге салып қамтамасыз етілген міндеттемелері женіндегі талаптары қанағаттандырылады;
үшінші кезекте — еңбек шарты бойынша жүмыс істейтін адамдардың еңбегіне ақы төлеу және авторлык шарттар бойынша сыйақылар төлеу женіндегі есеп айырысу жүргізіледі;
төртінші кезекте — бюджетке және бюджеттен тыс корларға міндетті төлемдер жөнінде берешек өтеледі;
бесінші кезекте — заң күжаттарына сәйкес басқа да несие берушілермен есеп айырысылады.
Таратылатын занды түлға мүлкінің Жеткіліксіз болуына байланысты несие берушілердің канағаттандырылмаған, сондай-ақ тарату балансын бекіткенге дейін мәлімделмеген талаптары өтелген деп есептеледі. Егер несие беруші талап қойып сотқа жүгінбесе, несие берушілердің тарату комиссиясы мойындамаған талаптары да, сот шешімімен несие берушіге канағаттандырудан бас тартылған талаптар да өтелген деп есептеледі. 7. Банкроттық. Занды түлғаны таратудың жеке жағдайы оны банкрот жариялау болып табылады. Банкрот үғымы АК-тін 52-бабында келтірілген. Оған сәйкес, банкроттык — борышқордың соттың шешімімен танылған оны таратуға негіз болып табылатын дәрменсіздігі. Демек, занды түлғанын банкрот деп танылуы оның дәрменсіздігіне қатысты, яғни борышкордын несие берушілердің талаптарын өзіне тиесілі мүлік есебінен өтеугемүмкіншілігінің болмауы. Заңды тұлғаныың банкротқа ұшырауы оның тарауына негіз болады.Дәрменсіздігі заңды тұлғаны таратудағы негізгі мақсатоған несие берушулердің мүдделерін қамтамасыз ету.Таратылатын борышқордың мүлкі барлық несие берушінің талаптарын қанағатандыру үшін жеткіліксізболған жағдайда активтер оларға әділ етіп бөлінеді