Азаматтык кодекстің 12-бабына сәйкес жеке түлға деп Казакстан Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және азаматтығы жок адамдарды атаймыз.
Азаматтык алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады. Сондықтан да азаматтық занда жеке тұлғалардың құқық кабілеттілігі туралы емес, азаматтардын кұқык кабілеттілігі туралы ғана айтылған. Күкык кабілеттілігі ең алдымен толық түрде Казақстан Республикасынын азаматтарына беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылғы І9-маусымда қабылданған «Шетелдік азаматтардың кұкыктық жағдайлары туралы» заң күші бар Жарлығының 2-бабына сәикес, «Казякстан Республикасының азаматгары болып саналмайтын және баска мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар шетел азаматтары болып саналады.» Қазақстан Республикасыныңдағы олардың азаматтык күкык кабілеттілігі өзінін мемлекетінің заңымен емес, Қазақстан Республикасының занымен айқындалады Олар Қазақстан Республикасының заңында қаралмаған азаматтық құқыққы таласа алмайды және де егер заңда өзгеше көзделмесе,қүқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды, аталған жарлықтың 2 бабы 11 бөлігінесәйкес Қазақстан РЕСпубликасының азаматтары блып саналмайтын және баска мемлекеттің азаматтығытуралы дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептелінеді егер заң құжаттарында көзделмесе,азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде азаматтық қүқықты пайдаланады
- АЗАМАТТЫҚ ҚҮҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
- Қүкык субъектілерін сипаттайтын негізгі күкык қасиеттері кұқық кабілеттілігі болып табылады. Азаматтык кұкык кабілеттілігі кұкыкқа ие болып, міндет атқару кабілеті (азаматтың күкык қабілеттілігі) барлык азаматтарға бірдей деп түжырымдалады. Конституцияның 14-бабына сәйкес зан мен сот алдында жұрттың борі тең, тегіне, әлеуметтік,лауазымдық және мүліктік жагдайын жынысына, нәсіліне, үлтына, тіліне,дінге көзкарасына, нанымы, тұрғылықты жерІне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешкандай кемсітуге болмайды.
Конституциянын аталған тұжырымына орай азаматтардың құкық қабілетгілІгі занда бәріне бірдей және бірынгай кұрылған. Азаматтық кодекстін, 13-бабында азаматтардың күкық қабілеттілігі барлык азаматтар үшін тен, дөрежеде екендігі та-нылған. Дейтурғанмен, кұкык қабілеттілігінің тендік принципі накты субъективтік кұкык шенберінде жекелеген азаматтарға берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез келген құкықты ала беру (мы-салы, тұрғын үйді, машинаны) мүмкіндігі бола бермейді. Қүкық кабілеттілігінін тендігі дегенде занда бул Орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға тыйым салмайтындығы түрғысынан түсіну керек. Азаматтык күқык кабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сөйкес оны шектеуге жол берілмейді. Азаматтык Кодекстің І8-бабы 1-тармағында былай деп жазылған: «Заң кұжаттарында көзделген реттер мен төртіп бойынша болмаса, ешкімніңде күкык кабілеттілігі мен әрекет кабілеттілігін шектеуге болмайды.» Колданылып журген заңға сәйкес, кұқық кабілегтілігін шектеу азаматтын кылмыс жасау негізінде сот үкімі аркылы алынған шара бойынша шектелуі мүмкін. Бүл орайда азамат қүкык кабілеттілігінен толыктай (тұтастай) айрылмайды.азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады,яғни ана құрсағынан тірі туып жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі құқық қабілеттілігі құқық субьектісінің өлуімен қысқарады
- АЗАМАТТАРДЫҢ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІП
Азаматтардың әрекет кабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз әрекетгерімен азаматтык күкыктарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға кабілеттілігі болып табылады. I
Азаматтардын әрекет кабілеттілігі азаматтың кұкык кабілеттілігінен ерекшеленеді. Азаматтын кұкык кабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл дуниеден озғанынша бірге болады. Азаматтын әрекет кабілеттілігі үшін оның өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуғя тілек білліруі кажет. Сондыктан да азаматтын кұкык кабілеттілігі оның жасы мен психикалык жағдайына кятысты келеді. Ол өзіне азаматтык кұкыкпен міндеттілікті алу үшін калыпты әрі толыскан психикада болуы тиіс. Нәтижесінде күкык кабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет кабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматга кұкык кабілеттілік болғанымен, әрекет кабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы мүмкін.
Азаматтык кодекстін 17-бабына сәйкес өрекет кабілеттілігі кәмелетке толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толык көлемінде пайда болады.
Бүл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтык кодекстің 17-бабы 2-тармағына сәйкес заң күжаттарында 18 жаска жеткенге дейін некелесуге рұксат етілетін жағайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толык көлемінде әрекет кабілетгілігіне ие болады, Қазақстанда «Неке және отбасы туралы» Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рүксат етіледі. Егер дәледді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін («Неке және отбасы туралы» Зан, 10-бап).
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет кабілеттілігі толық, Ішінара (толык емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет кабілетгілігіне байланысты жүзеге асады. Жана туғаң бала толығынан кұкык кабілеттілігі бола тұрса да, озі өрекет жасап қайсыбір кұқықка ие болуға немесе өзіне міндетгер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы әрекет жасау кабілеті кісінін ескендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау жасы толған адамдарда ғана болады.
18 жаска толғандар ғана ер жеткен деп саналады (АК-тің 17-бабы, 1-тармағы). Осы жасқа толған соң адам азаматтык күкык айналымынын толық күкылы катысушысы болып кана қоймай, ол саяси құқықтар мен міндеттерге де ие болады.
Толык емес немесе ішінара әрекет кабілеттілігі бойынша, азамат езінің әрекеті аркылы кез келген күкыктык әрекетті жасай алмайды, былайша айтқанда, занда тікелей көрсетілген біркатарына ғана ие.
Ішінара (толык емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарға тән, ал берілетін әрекет аукымы олардын жасына байланысты. Заң мұндай түлғаларды екі топка бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас баладар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет кабілеттілігі мейлінше аукымды, олар заңда көрсетілген шекте әртүрлі мәмІлелер жасай береді. Ондай мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
— өздерінің занды окілдерінің, яғни ата-аналары мен асы-рап алушылардың, қорғаншылары келісімінсіз-ак өз бетімен жасаған мәмілелер;
Ата анасының асырап алушысының қамқоршысының рұқсат берген жазбаша хаты негізінде жасалатын мәміле
- ҚОРҒАНШЫЛАР МЕН ҚАМҚОРШЫЛАР
Жоғарыда айтылғандай, әрекет жасау қабілеттілігі жок адамдардын да қүкықтарға және міндеттерге ие бола алатьндығы айтылған. Ал бұлар өздерінін құкыктарын қалайша жүзеге асырады, азаматтык айналымға калайша катысады? — деген сұрақ туады.
Бүл мәселе корғаншылык немесе қамқоршылық тағайын-дау жолымен шешіледі. Бұның мәні мынада: қорғаншы өзінін әрекеттерімен қорғауындағы кұкык және міндет еншілей отырып, әрекет кабілеттілігі жок адамның орыына өзі әрекет жасайды. Қамқоршылықтың мәні қамкоршы адамдар ішінара әрекет кабілеттілігі бар адамдарға өздерінің міндеттерін орындағанда көмектесіп, бакылауына алатындығында. сонымеп катар оларды үшінші жақтардан болатын киянаттардан корғап жүретіндігінде. Екінің бірінде, дене мүшесінін кемістігінен (мәселен, сокыр, мүгедек) өзінің кұкыктарын жүзеге асыра алмайтын және корғай алмайтын, бірақ, сонда да әрекет кабілеттілігі толык деп танылатындарғада, қамқоршы адам та-ғайындалады. Мүндай адамдар жөнінде қамкоршының кызметі сол мугедек адамның қүқықка ие болуына, қүкығын жүзеге асыруына кажетті әрекеттерін орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке кабілеті бар адамның камкоршысын корғаншы және камқорлык жасаушы орган сол адамның келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
. Жергілікті атқарушы органдар қорғаншы және камқоршы органдар болып табылады.
Аудандык, және қалалык атқарушы органдар өздерінің корғаншылық және камқоршылык жөніңдегі міндеттерін халыкқа білім беруге, оны әлеуметтік қорғауға және оның денсаулығын сақтауға уәкілеттік берілген органдары аркылы жүзеге асырады; ал поселкелік, селолык, ауылдык аткарушы органдар бұл кызметтерді дербес жүзеге асырады.
Қорғаншы немесе камкоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалуы мүмкін.
Егер бүл корғаншылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе, корғаншының немесе корғаншылыкка алынушыға жақын басқа да адамдардыд басым құқығы болады.
Егер камкорлыкка алушылардың мүдделерінін арасында қайшылык болмаса, бір корғаншы немесе камкоршыны бірнеше адамға тағайындауға Жол беріледі.
Әрекетке қабілетті және ата-ана кұкыктарынан айрылмаған,бірақ, балаларының тәрбиесін жүзеге асыра алмайтын ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларына қорғаншы жәие Камкоршы тағайындалған кезде, корғаншылар және қамкоршылар ата-аналардың тілегі ескеріле отырып тағайындалады.
Балаға корғаншы (камқоршы) тағайындау кезінде корғаншының (қамқоршының) адамгершілік және өзге де жеке қасиеттері, оның корғаншылық (қамкоршылык) міндеттерді орындау кабілеті, корғаншы (камқоршы) мен баланын арасындағы карымқатынастар, қорғаншы (камкоршы) отбасы мүшелерінің балаға деген көзқарасы, соңдай-ак егер бүл мүмкін болса, баланың өз тілегі ескеріледі. Егер кәмелетке толмаған балаға қорғаншы немесе қамқоршы етіп тағайындалатын адам некеде түрса, онын жүбайынын келісімі талап етіледі.
АЗАМАТТЫҢ ЕСІМІМЕН ТҰРҒЫЛЫҚТЫ ЖЕРІ
- Азаматтың кұқығы мен міндетгерін алу мен жүзеге асы-
ру тиісінше дербестікке ие болуы керек. ӘрбІр жеке азамат
өзінің атымен аталады. АК-тІң 15-бабы 1-тармағына сәйкес
азамат өз фамилиясы мен ез есімін, сондай-ақ, каласа, әкесінің
атын да коса алады. Азаматқа туған кезде ат қояды. Ал ата-
анасы болмаған жағдайда оны тәрбиелеп отырған адам жүзеге
асырады. Әдетте балаға ата-анасының фамилиясы беріледі. Егер
әртүрлі фамилияда болса, онда ата-аналары қайсысын беруді
өздері келісіп шешеді.
Некесіз туған балаға әкесі жоктығынаң сот арқылы кажет болмаған жағдайда анасынын фамилиясы беріледі.
БІздін елімізде 1992жылдан бастап ата-анаға үлттык.дәстүрді ескере отырып, балаға әкесінің не атасының атына жаздыруға мумкіндік берілді Баланын әкесінің аты әкесінің атымен жазылады., үлттык ерекшеліктерді ескере отырып, айталык,қазақтар қүжаттарда әкесінің атын көрсетпеуі не болады, Әрине, онын өзі ата-аналарынын. келісімі арқылы жүзеге асады. Азамат тіркелу кезіңде жазылған өз есімін, фамилиясы және әкесінін атын зан күжаттарында белгіленген тәртіп бойынша өзгертуге кұқығы бар. Казакстан Республикасы Презңдентінің 1996 жылғы 2-сәуірде қабылдаған «Казақ үлтынын адамдарының фамилиясы мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешудің тәртібі туралы» Жарлығында қазақ үлтынын өкілдері өздерінін ықтияры бойынша казақ тіліне келе бермейтін жалғауларды фамилиясы мен әкесінің аттарынын түбірін сактай отырып өзгертуіне болатындығы айтылган, Әкесінін атынан кейін «үлы» немесе «кызы» деп жынысына карай жазылады. Аталған Жарлықта фамилиясы мен әкесініқатаның жазылуындағы өзгерістер азаматгың күкык субъектісін езгерте алмайтыңдығы ескертілген. Яғни жасалған өзгерістер оның құқықтары мен міндеттерін тоқтатса да, езгерте алмайды.
Қазакстан Республикасы азаматтарынык фамилиясы мен әкесінің атын ауыстыру жөніңдегі тілек Республика Үкіметінін қаулысымен 1996 жылы 26-кыркүйекте кабылдаған Ережесімен айкындалады.
- Азаматтың жеке дербестігі есімімен катар онын түрғылыкты жерімен анықталады. Міндеттемені орындау, мүрагерлік жасау және баска да азаматтык-күкыктык әрекеттер азаматтың тұрғылыкты жерінде жүзеге асады. Азаматтың есімімен қатар оньщ түрғылыкты жері азаматтык, құкықтык катынастын субъектісін нактылай түседІ. Өмірде аты, фамилиясы және әкесінің аты бірдей болатын жағдайлар аз кездеспейді. А.Ктің16 бабында азаматтың тұраұты жері немесе тұратын елді мекені оның тұрғылықты жері деп танылатындығы тұжырымдалған.Қазыргі жағдайда азаматтар бірнеше тұогын үйді иеленуге құқылы.
- ХАБАР-ОШАРСЫЗ КЕТУ
Азаматтық кодекстің 28-бабына сәйкес, егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардын арызы бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тануы мүмкін. Жылдық мерзім азаматтың хабар-ошарсыз кеткені жөнінде хабар түскен күннен басталады. Ондай азамат туралы сонғы деректер алынғаң күнді анықтау мүмкін болмаған жағдайда жок адам туралы сокғы деректер алынған айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анықтау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылғы 1-қаңтар хабар-ошарсыз кетудің бірінші күні деп есептеледі.
Сот шешім шығарған кезде барлык. қолда бар мәліметтерді еске алады. Арыз берушіден немесе баска адамдардан жоғалған адамның қайда болуы мүмкін деген жерлер анықталады, ата-аналарының, туған-туысқандарының, бүрынғы отбасынын мекен жайыны сурау салынады,әрі одан одан келген сауалдарды саралайды.Алайда жасырынып өзінің мекен жайын айтудан жалтарып жүрген адамдарды хабар ошарсыз кетті деп тануға болмайды.
АЗАМАТТЫ ӨЛДІ ДЕП ЖАРИЯЛАУ
АК-тің 31-бабына сәйкес, егер азамаггың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаса, ал егер ол өлім катері төнген немесе жазатайым оқиғадан каза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кетсе, мүдделі адамдардьщ арызы бойыншя сот оны өлді деп жариялауы мумкін. Азаматты өлді деп жа-риялауға оның хабар-ошарсыз кетуі, үзак уакыт бойы өзінін өлі-тірі екендігінен хабар бермеуі, тірі болса ендігі бір жерден шығатындыш назарға алынады, Адамды олді деп жариялауға берілетін уақыт хабар-ошарсыз кеткенге карағанда неғұрлым ұзак болады. Сонымен 3 жыл бойы ұщты күйлі жоғалған адамды сот арқылы өлді деп жариялауға болады.
АЗАМАТТЫҚ ХАЛ АКТІЛЕРІ
Туу, кайтыс болу, неке кию, некені бүзу, бала асырап алу, әке (ана) болуды аныктау, атын, әкесінің атың және тегін өзгер-ту азаматтык хал актілерін жазатын мемлекеттік оргаңдарда тіркелугетиіс.
Азаматгық хал актілерін тіркеуді Азаматтық хал актілерін жазатын бөліцдер, ал мұндай бөл імдер жоқ жерлерде жергілікті атқару органдары жүргізеді. ЖеткІліктІ негіздер болған жағ-дайда жеке мүдделі адамдардың арасында дау тумаған жағдай-да Азаматтық хал актілері жазбаларында өзгерістер, толыктырулар мен түзетулер енгізуді Азаматтык хал жтілерін жазатын органдар жүргізеді. Мүдделі адамдардың арасында дау туган жағдайда Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға озгерістер енгізу, оларды түзету мәселелері сот тәртібімен шешіледі.