«Азаматтық қуқық » атауы ежелгі уақыттан бері белгілі, оны римдік заңгерлер Рим азаматтарының құқығы-цивильді Оис сіүііе) құкық деп атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіленді (квиритгер құқығы). Римдік үіс сіүііе көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдық және жеке өзіндік қатынастарьп реттеді және қазіргі азаматтық құқыққа қарағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде азаматтық құқыктың римдік атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді. Дейтұрғанмен соған қарамастан «сіүіі» атауы еуропалык құқықтануға еніп кана қоймай, заң терминологиясына да кірді. Сондықтан да азаматтык құқыкты цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды — цивилист деп жүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария және жеке құқықтардың классикалық ара жігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді: «жария кұкық дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне қатысты, ал жеке құқық болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді
Қазақстан Республикасының қазіргі құкық жүйесі жария және жеке құқық деп бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне ғана тән және белгілі бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз,
Сонымен катар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінін арасында белгілі бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жұйелерде болып жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін тигізіп отыр. Бұл орайда «біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді жолды басынан кешіп те ұлгерген уақытта құру үстіндеміз …»‘, ендеше осы бағытта әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың
маңызы зор.
Азаматтық құқық Қазакстан Республикасының кұқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен
мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық кұқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық кұкықтың пәнін анық-таудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық кұқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құкық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық кұкьіқты Қазақстан Республикасасның басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырьш, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығынын, пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар кұрайды(Қазақстан Республикасы Азаматтық ‘кодексінің 1-бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке катынастар азаматтық заңдар-мен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдык қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақша-мен, құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатьшастар деп аталады. Мүндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттык қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міңдеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мүрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік катынас дегеніміз мүліктерді сатьш алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық қүқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей реттей береді деген үғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз занды белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдык қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдык объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушы-лардың кұн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика жағдайында тауар-акша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.
Мүліктік катынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте кайнасып, ұштасып жатады.
Казақстан Республикасы азаматтык зандары мүліктік емес катынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке катынастар (АК-тщ, 1-бабы, 1-тармағы) мен мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке катынастарды (АК-тщ 1-бабы, 2-тармағы) реттейді. Мүліктік емес жеке қатьнастың бірінші тобына мүліктік катынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке катынастар жатады. Бұл жердегі «байланыстылық» деген сез жеке қатынастардың мүліктік бағыныштылығын көрсетпейді, кайта коғамдық катынастардың біртұтас бірлекте болуын айқындайды (мәселен, ав-торлық, өнертабыс және т.б. катынастар). Мысалы, бір ұйымның басқа бір занды тұлғаның тауарлық белгсін заңсыз қолдансаонда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес катынастан келіп мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік катынастың мүліктілігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық құқық, нормаларымен реттеледі
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке катынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге факттілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындай ды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді
Мүліктік емес жеке катынас Казақстан Республикасы
Конституциясымен реттеледі. Конституцияның 2 тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқытарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пеніне мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке катынастардың мейлінше кең аукымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің пені, міне, осындай. Енді эдістеме жөніндегі мәселеге тоқталайық.
- АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ МӘНІ қүқықтың әрбір негізгі саласының өзне тән кұқықтық реттеу әдістемесі болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің, құқықтық мәртебесінде (статусында), құқық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұнын айқындау әдістерінде және заң санкцияларында топтастырыла көрсетілген.
Мүліктік және мүліктік емес қатынастардың, азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесі бірқатар өзіндік белгерге ие:
а) азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы кұқықтық жағдайы олардың тауар — ақша және басқа қатынастарына негізделген занды түрдегі тендігімен сипатталады, (АК-тің 1 және 2-бабы, 1-тармағы). К.Маркс «Капиталда» былай деп жазды: «Бұл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы үшін тауар иелері бір-бірне адам ретінде, бұл заттарды еркімен билейттін адам ретінде, қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар иесі тек екіншінің, еркі бойынша, демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірн бірі жекеменшікші деп білуге тиіс».2
Азаматтық-құқықтык катынастарға қатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз субъектілер екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-ақ бір-бірімен карым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді. Бұл азаматтық құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық
катынасында екінші жаққа біржақты міндет жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық қатынастағы жақтардьң араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін міндетті болып табылатын шешімді кабылдай алмайды;
ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына, өз еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда жеәне шарттьң заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті (АК-тің 2-бабы, 2-тармағы). Демек, азамат-тык-құқықтық қатынастардың қатысушыларына өзінің калауынша және мүддесіне сайкелетін жағдайларды тандауына мол мүмкіндік жасалады;
б) тараптар азаматтық құқықтык қатынастарда тең дәреже-де қорғану құқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік және тұлғалардың өз құқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық құқықты қорғау сотпен (терелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге асады, бұл орайда Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың азаматтық істерді жүргізу зандарының ерекше ереже-лерін сақтай отырып ашық әдістері қолданылады.Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бұзылған құқьқты қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, құқық қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен құқықтарды корғауға тиіс. Егер қандай да бір кұқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей сүйенуі керек. Мұндай жағдайда құқыққа байланысты дау сотқа бірден жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім қабылдағаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады.
Азаматтық кодекстің 9-бабынын 1-тармағынана мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді атқарушы органның заңдарға сәйкес келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы азаматтық кұқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін көптеген құқық қолданушы органдар занға сүйеніп жасаған құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның колданылып келгеніне әрі мүндай заңсыз кұжаттарды ешкімнің де теріске шығармағанына талай мәрте кез жеткізген болатьн, ал осындай келеңсіздік көп қиындық келтірді;
в) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда, мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген залалды толықтай өтеу талабы да жатады; заң кұжаттарында өзгешекөзделмеген жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де байланысты болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: азаматтық құқық-құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мұліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке қатынастарын реттейтін нормалардың жиьштығы болып табылады.
3.АЗАМАТТЫҚ ҚҮҚЫҚ ЖҮЙЕСІ
авторлық және мұрагерлік қүқықтарға кеңінен қолданылады. «Жалпы бөлім» құзыретті органдардың, азаматтар мен үйымдардың қүқық қолдану қызметі үшін қолайлы жағдай туғызады, сон-дай-ақ, ол қайталау мен олқы тұстарды жоюға мүмкіндік бе-реді.»
Азаматтық кұқық жүйесі темендегідей ішкі салаларға бөлінеді: «Міндеттемелік құқық», «Меншік қүқығы мен өзге де заттык құкықтар», «Интеллектуалдық меншік құкығы», «Мұрагерлік құкығы», «Халықаралық жеке құқық», осындай ербір ішкі саланьвд өз нормаларына сай келетін «Жалпы ережесі» болады. Оның әрқайсысы өз кезегінде іштей кұры-лымдар мен бөлімдерге жіктеледі. Айталық, шарт институты және шарттан тыс міндеттемелік институты деп белінеді. .Қазақстан Республикасы азаматгықкұкық жүйесі Жалпы және Ерекше бөлімдерден тұрады.
- Жалпы бөлім:
І-бөлім. «Жалпы ережелер» (тараулары: азаматтык-қүкык-тық қатынастарды реттеу; азаматтық құқықтардың субъекті-лері; азаматтық қүқықтар объектілері; мәмілелер; өкілдік және сенімхат; мерзімдерді есептеу; талап қою мерзімі).
ІІ-белім. «Меншік құқығы және өзге де заттық кұкыктар» (тараулары: меншік кұкығы. Жалпы ережелер; шаруашылык жүргізу кұкығы; оралымды басқару құкыш; ортақ меншік; бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік); меншік құкығына және өзге де заттык құқықтарға ие болу; меншік құкығы және өзге де заттык қүқыктардың тоқтатылуы; меншік құқығы мен өзге де заттык құқықтарды қорғау).
ІП-бөлім. «Міндеттемелік құқық» (І-бөлімше: «Міндеттеме туралы жалпы ережелер», оған мына тараулар енеді: міндетте-мелер ұғымы жөне олардың пайда болуы негіздері; міңдеттемені орындау; мівдеттеменің орындалуын қамтамасыз ету; міндетте-медегі адавдардың ауыстырылуы; міндетгеменің бұзылғандығы үшінжауаптылық; міндеггеменітоктату. П-бөлімше: «Шарт туралы жалпы ережелер», оған мына тараулар енеді: шарт ұғымы және оның ережелері; шарт жасасу; шартты езгерту және бұзу). Қазақстан Республикасы Азаматтык күкығынын Ерекше бөлімі мыналарды камтиды:
ІҮ-бөлім. Міндеттемелердің жекелеген түрлері: сатып алу — сату; айырбас; сыйға тарту; рента және өмір бойы асырауда ұстау; мүлік жалдау (аренда); тұрғын үйдіжалдау; мүлікті тегін пайдалану; мердігерлік; өтелмелі қызмет көрсету; тасымалдау; көлік экспедициясы; заем; ақшалай талапты беріп қаржылан-дыру (факторинг); банктік қызмет керсету; сақтау; сақтанды-ру; тапсырма; басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс-әрекет жасау; комиссия; мулікті сенімгерлікпен басқару; кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг); конкурстык міндеттемелер; зиянкелтірудің салдарынан туындайтьш міндеттемелер; негізсіз баю салдарынан туывдайтын міндеттемелер.
Ү-бөлім. «Интеллектуалдық меншік құқығы» (тараулары: жалпы ережелер; авторлық құқық; сабақтас құқықтар; енер-табысқа, тайдалы модельге, өнеркәсіптік үлгіге құкық; селекциялық жетістіктерге кұкык; интегралды микротәсімдер топологиясына кұқыктар; ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан корғау кұкығы; азаматтык айнальшға тауарларға және қызмет керсетуге қатысушылардьщ дараландыру кұралдары). УІ-белім. «Мұрагерлік құкық» (тараулары: мұрагерлік туралы жалпы ережелер; өсиет бойынша мұрагерлік; заңды мұрагерлік; мұра алу).
ҮП-бөлім. «Халықаралық жеке кұқық» (тараулары: жалпы ережелер; коллизиялық нормалар).
Азаматтық күкык нормалары тторияда да, заңда да белгілі бір жүйе бойынша реттеледі. Әлемдік азаматгық-құқықтық жүйе ғылымында қалыптасқан институционалдык, және пандектілік тәрізді екі жүйе бар. Оның біріншісі бүкіл күкыктық нормаларды: а) тұлға; ә) меншік және оның түрлерінін өзгеруі; б) меншікке ие болу тәсілдері деп бөледі. Франция Азаматтыккодексі мен оныңтүжырымдарын қолдаушылар осы жолды тандады. Екінші, пандектілік жүйе жалпы бөлімнің бөлінуімен ерекшеленеді, соньщ нәтижесінде кодекстің арнайы бөліңдері қайталаудан, басы артык сілтемелерден және т.б. арылады. Жалпы бөлімнен соң заттық, мівдеттемелік, отбасы-лық және мұрагерлік құкықтар тәртіптеледі. Мұндай жүйені Германияньщ азаматтық завдары қолданады және де осындай тәсіл бразилиялыктардың, гректердің және басқалардың аза-маттық заңдарында бар.
Кешегі кеңестік азаматтық құқықта институционалдык жөне пандектілік жүйеден артта калушылык байкалғанымен, герман-роман жүйесіне ұқсастығы болатын.. .
4 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (ҚАҒИДАТТАРЫ)
«Принцип» (қағидат) термині латынның сөзі — бастау, негіз дегенді білдіреді. Азаматтық принциптері (қағидаттары) — ол нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
- азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық құкықтың. тек жалпы принциптері (кағидаттары) аркылы мүмкін болады.
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы сипат алады, демек принцтптер өзгелерден басым түседі. Принциптер аза-маттық-қүқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыкқа алынады. Азаматтық кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісі беки түсуіне байла-нысты, енді принциптер нормативтік мәнге ие болды және оны қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты түжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек «азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты» деген жалпылама түжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құкық принциптерінің ролі мен маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: «Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа занды жасау немесе бұрынғы зан құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, қүқық ұқсастығы қолдану кажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады. Төртіншіден, мүндай принциптер құқықтық нормалардьщ бастапқы мазмұнының немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392- баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарьш табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған жагдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды қосьш айтуға болар еді: біріншіден, принциптер тек заң актілері жүйесінін сипатын көрсетіп қоймайды, соньшен қатар ол заңгерлердің қүкықтағы қүқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық принциптері өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік қүқықтық институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялық құқығын азаматтық кұқықтар арқылы езіне нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтыңпринциптері:
1) азаматтық-қүқықтық қатынастарға қатысушылардьщ
теңдігі;
- меншікке және басқа заттық қүқыққа кол сүқпаушылық;
- шарт еркіндігі;
- жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына
жол беруге болмайтьндығы; - азаматтық кұқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
- нүқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін
қамтамасыз ету; - азаматтық құқықты сот арқылы қорғау
Міне, осы принциптердің бәрі де Азаматтық кодекстің, » Азаматтық зандардың негізгі
Яғни сол арқылы мемлекет пен қоғамның аза-маттық зандарыньң алдына қойған мақсаты мен міндетін орын-даудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ дейміз.
Азаматтык, қуқықтық катынастарға қатысушылардыц теңдігі. Азаматтық қүқықтың басты қағидаттарының бірі олардъщ қатысушыларының теңдігіне байланысты келед. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принципі коғамдық қатьнастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің өзімен айқьшдалады. Яғаи бұдан азаматтық-құқықтық қатынастарда тараптардың жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз, Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның мінез-құлқына, екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде субъектілер тендігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-құқықтық қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең кұкықта қатысады. Бір айта кететін жайт, азаматтық-құқыктық қатынастардағы мемлекеттін. жауапкершілік
ерекшелігі (дербес иммунигеті) заңда көрсетілмеген (АК-тін, 111-114 баптары);
2)заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне біртабан жақын келеді. Мысалы, казіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды тұлғалар да шартпен өздерінін, қүқықтары мен міндеттерін белгілей алады, сондай-ақ заңға
қайшы келмейтіндей шарт талаптарынын, кез келгенін тандауға ерікті; занды түлға және занды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, онын ішінде келісім
тармағында әрбір тұтынушының тауарлар сатып алу, жүмыс пен кызметті пайдалану үшін еркін шарт
жасасуға мүмкіндігі .
Шарт дегеніміз — шаруашылық қызметінін, негізгі кұралы. Азаматтар мен занды тұлғалар шарт негізінде өздерінің кұқықтары мен міндеттерін өз еріктерімен, өз мүделеріне сүйене отырьш тағайындайды, сонымен бірге заң құжаттарына қайшы келмейтін жағдайда олардың, кез келген шарт жасасуына мүмкіндігі бар.
Азаматтық кодекс шарт жасасуға мәжбүр етуге тыйым салады, дейтүрғанмен бұл орайда оған кейбір жағдайда жол берілетіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мысалы, заң. құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт жасасу міндеті кездеген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбұр етуге жол берілмейді (АК-тщ 380-бабы).
Бұл принципті қолдануда мемлекеттің тағайындауымен белгілі бір дәрежеде шектеу қойылуы мүмкін, мысалы, оған валюталық шектеуді жатқызуға болады. Айтарлық, Қазақстан Республикасынын, ұлттық банкісінің валютаға деген резиденттердің экспорттық операциялары телемдерін және экспорттық валюта түсімін міндетті сату нретін шектеуді тағайындауға құқығы бар (Қазақстан Республикасыньщ Валюталық реттеу туралы Заңының 3-бабы, 2-тармағы).
Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет қана емес, сонымен бірге азаматтық айналым де жүзеге асырады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 11-бабынын сәйкес заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға, тұтынушылардын құқықтары мен заңды мүдделеріне қысы
жасауға бағытталған монополистік және қандай болса да басқа кызметке жол берілмейді.
Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол оеруге болмайтын принцип. Бүл принцп Азаматтық, кодекстін, 2-бабының 1-тармағында тұжырымдалған және де ол жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтык құқықтын. бұл нормасы Конституцияның 18-бабында бекітілген: «әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасынын, қүпиясы болуына, арнамысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар» деген талапты алға тартады.
Жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол бермеу билік және басқару органдарының, ата-аналалардың, қызмет орны жетекшілерінің және басқа адамдардың әрекет қабілеті бар азаматгар мен занды түлғалардың мүлкіне қожа-лық етуіне, пайдасьш бөлісіп, кірісін пайдалануына тыйым са-лады. Егер заңда көзделмесе, әлдебіреудің рүқсаты, келісім беруі, акдарат ұсынуыталап етілмейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары бар мәліметтерді беруді талап етуге тый-ым салынады.
Азаматтык, қуқықтарды кедергісіз жузеге асыру принціпі. Азаматгық кодекстің бұл принципі конституциялык ережеде де жазылған: «Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігінде, өз мүлкін кез келген завды кәсіпкерлік кязмет үшін еркін пай-далануға қүқығы бар» (Конституцияның 26-бабының 4-тар-мағьІ)Азаматтық қүқықгы жүзеге асырудың өзі осы принципке байЛанысты. Азаматтық кодекстің 8-бабына сәйкес, азаматтар мен занды тұлғалар өздеріне берілген азаматгық құкықтарды, онын. ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады. Бір айта кететін жайт, олардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартқан жалпы ережеге орай бұл қүқықтардың токтатылуына әкеп соқтырмайды. Азаматтар мен заңды түлғалар өздеріне берілген құкықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап, зандардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер бұған қоса іскерлік, әдептілік ережелерін сақтауға тиіс.
Бұл міндетті шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматгық қүқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы көзделеді (АК-тің 8-бабының 4-тармағы).
Азаматтық қүқық конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамньщ қүқықтары мен бостандықтарын, халықденсаулығы менимандылығьш сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және заңмен шектелуі мүмкін (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы).
Азаматтык кұқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъек-
тілерінің құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтірмеуге тиіс.
Азаматтар мен занды тұлғалардың басқа тарапқа зиян елтіруге, құқықты басқа түрлерде киянат жасап пайдалануға, сондай-ақ қүқықты оның мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді (АК-тің 8-бабыньщ 3—5-тармақтары). Осы талаптарды орындамаған жағдайда сот ол адамның тиісті құқығын қорғаудан бас тарта алады.
Сонымен қатар, тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалы-сы жөніндегі ереже де маңызды. Тауарлар, қызметтер және ақша Қазақстан Республикасыньщ барлық аумағында еркін қозғалыста болады. Қазақстан Республикасындағы не заң шы-ғарушының, не атқару билігінің тауарлар мен қызметтердін, қозғалысын шектеуге хақылары жоқ. Еркін қозғалысқа тек заң-мен ғана тыйым салуға болады.
Нүқсан келтірілген қуқықтардың қалпына келтірыуін қам-тамасыз ету принципі. Азаматтық құқықтар мен міндеттердің көбісі мүліктік қатьшастармен байланысты. Демек, олар белгілі бір дәрежеде материалдық мазмүнға ие. Азаматтық заңға бұл принципті енгізу азаматтық кұқықтың езекті мәселелерінің бірі — қүқық бұзылғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіруді, ал ол мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зияндьі өтеуді қам-тамасыз ету мәселесін шешуді жүзеге асырады.
- Азаматтық қуқықтарды сот арқылы қоргау пршщипі. Сот-тыц қорзауын қамтамасыз ету принципі. Бұл конституциялық принцип: әркімнің өз құқықтары мен боставдықтарының сот арқылықорі;алуынақүқығы бар (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы бұдан аз ғана уақыт бүрын сот аркылы қорғану ролі төмен болып келді, ягни тек занда көрсетілген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкін еді (мысалы, бұрынғы Еңбек туралы заң кодексіне тіркелген аты шулы тізімнің 1- және 2-кестесі).
Азаматтык кодекстің 9-бабына сөйкес азаматтық кұқықты қорғау сот (терелік сот немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады. Белгілі бір жағдайларда бұрмаланған азаматтык кұқык басқада тәсілдермен корғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкімшілік тарапынан жүзеге асуы мүмкін (АК-тің 9-бабының 2-тармағы).
Азаматтық кодекске дәстүрлі қорғау шараларынан басқа қорғаудың жаңа да арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарывда көзделген жағдайда нақты және занды әрекеттермен тікелей қүқығы бұзылған адамның құкығын корғауға, (өзін-өзі қорғау) зан жол береді. Өзін-өзі қорғау азаматтыңқұқығына жасалған киянатты өз күшімен жеңуі деуге болады, бұл өзін-өзі қорғау, не мүлікті, немесе қаржыға катысты төлемді ұстап калу, сондай-ақ өз бетімен кепілдік құқығын жүзеге асыру түрінде көрінеді. Өзін-өзі қорғау ұғымы қылмыстық құқықтың аясына жатады, бірак, өзін-өзі қорғау жазалауға тұрмаса, онда онысы занды әрекет болып табылады. Үстап қалу күқығы деп меншік иесінің бөтеннің затын иесіне өзінің алдындағы міндеттемесін орындамағанша бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтықкодекстін712-бабы бойынша экспедиторға тек экспедициялық қызметі үшін берілетін ақы төленбейінше, жүкті ұстай тұру қүқығы беріледі.
Азаматтық кодекстің 318-бабының 2-тармағына сәйкес кепіл ұстаушы кепіл туралы шартта, сондай-ақ, Азаматтық ко-дексте және өзге де заң құжаттарында көзделген реттерде кепілге салынған мүлікті соттан тыс күштеу тәртібімен сауда еткізу (аукцион) арқылы өз бетімен сатуға қүқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететін кепілге салынған нөрсені сату женінде кепіл ұстаушы банктің де осындай құқығы болады.
Келесі жаңалыққоргаудынтағы бір түріне байланысты, ягаи ол моральдык зиянның өтемін төлету болып табылады. Тұңғыш рет мұндай моральдык зиянньщ төлемін ақшалай түрде төлету мүмкіндігі 1990 жылы 12-маусымда қабылданған КСРО-ның «Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат кұралдары туралы» заңының 39-бабында тұжырымдалды, кейін бұл норма басқа да өртүрлі заң құжатгарына енгізілді.
Моральдық зиян Азаматтық кодекстің 951-бабына сәйкес адамның және заңды тұлғалардың өзіндік мүліктік емес игіліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемсітілуі немесе олардан айрылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген (төзімін тауысқан, уайымға салған) жан азабы немесе тән азабы (қорлау, ызаландыру, қысым жасау, ашуландыру, ұялту, түңілту, тән қинауы, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу және т. б.) деп есептеледі. Моральдық зиян оны келтіруіпшің кінәсіне орайластырылып өтеледі. Сонымен қатар, моральдык зиян оны келтірушінің кінәсін есепке алмай-ак, егер ол төмендегідей жағдайларға байланысты орын алса:
- зиян азаматгың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіптілік
көзі арқылы келтірілсе; - зиян азаматқа оның заңсыз сотталуыньщ, заңсыз қыл-
мыстық жауапқа тартылуының, бұлтартаау шарасы ретінде заң-
сыз қамауға алуды, үйде қамауда ұстауды немесе ешкайда кет-
пеу туралы қолхат алуды қолданудан,қамауда ұстау, психиатриялық емдеу мекемесіне немесе басқа еңдеу мекемесіне орналастыру түрінде әкімшілік жазаны заңсыз қолданудьщ сал-дарынан келтірілсе;
3) зиян ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне
нұқсан келтіретін мәліметтер тарату арқылы келтірілсе;
4) заң құжаттарында көзделген өзге де жағдайларда өтеледі.
Заңда көзделген реттен басқа жағдайда азаматтың мүліктік
құқығын бұзатын әрекеттер арқылы жасалған зиян өндіртіп алуға жашайды.
Моральдық зиян ақшалай түрде өндіріледі. Моральдык зиянньң көлемін анықтау кезінде жәбірленушінің шеккен рухани зардабын субъективті баға ретінде ескереді.’ Сондай-ак жәбірленушінің рухани және денсаулығына байланысты зар-дап шегуінің дәрежесін анықтайтын объективті мәліметтер де ескеріледі: өмірлік маңызы бар жағдайларға қастандық жасау объектісі (өмірі, денсаулығы, абыройы, ар-намысы, еркіндігі, үйіне ешкімнің тиіспейтіндігі және т.б.); құкық бұзушылыктың ауыр зардаптары (жақын туысқанын өлтіру, денеге жарақат салу, сол аркылы мүгедек ету, еркінен айыру, жұмыссыз калдыру немесе баспанасыздыққа душар ету және т.б.); адамды мазак қылатын жалған мөліметгер тарату сипаты мен жүйесі; жәбірленушінің өмірлік хал-ахуалы (тұрмыстық, отбасылық, қызметтік, материалдық, денсаулық жағдайлары, жасы және басқалары); басқа да назар аударуға тұратын жайттар.
Мүліктік зиянның ендіріліп алынғанына қарамастан, моральдық зиян орнына келтіріледі (АК-тің 952-бабы).