Сөйлем ішінде келетін тыныс белгілері

сөйлем ішінде келетін тыныс белгілерінің қолданылуы мен орналасуын білу.

  1. Үтір сөйлемнің мағыналық және синтаксистік ерекшеліктеріне байланысты бірде ажыратушы, бірде бөлуші қызмет атқарады. Мысалы: Қысқасы, ауданда трактордың құлағын ұстағандардан менен артығы болған жоқ.

Үтірдің қолданылатын жерлері

Сөйлемде үтір төмендегі жағдайларда қолданылады:

  1. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына қойылады. Мысалы: Қабырға атаулыда қала сәнімен жиналған ішіктер, кестелі жайнамаз, оюлап жазылған дұғалықтар. Төсек-орын, құс жастық, жібек шаршау, шілтерлер де көп.
  2. Сөйлемдегі басқа мүшелерден оқшау сөздерді (қаратпа, қыстырма, одағай) бөлу үшін қойылады. Мысалы: — Бағар көбейсін, шалым!… Қорықпа, мүмкін, немістер қаланы менсініп тоқтамас та… – Қап, мына боқ мұрынды-ай!
  3. Оңашаланған айқындауыштарды ажыратып тұрады: Мысалы: — …Сол Қарашоқыда бүгін үлкен ауылың, Күнкенің ауылы, маңғытап мал өсіріп, мыңғырап жатқан жоқ па? Осы күні кешке, ымырт жабылған соң, Абай өз аулына кеп, аттан түсті де, Әйгерім үйінің киіз есігін көтеріп ашты.
  4. Сөйлем басында келетін иә, жоқ сөздерінен кейін қойылады: — Бұл бірінші балаң ба? – Иә, бірінші балам… Оқуды тастағансың ғой, сірә? – деді әйел. – Иә, тастадым…
  5. Төл сөз хабарлы сөйлем болып, одан кейін автор сөзі келсе, төл сөзден кейін қойылады: Одан пәлендей сөз туады деп дәмеленбесем де, бастауға себеп болсын деп ойлап: — “Шұғаның белгісі” дегеніңіз не нәрсе, тау ма? – дедім. – Жоқ, әншейін, бір обашық, — деді.
  6. Құрмалас сөйлемнің предикатив сыңарларының арасына қойылады: Бар Тобықтының ішінде бір үй қазынаны арам ас салмады десе, сол ең алдымен осы Үркімбай үйі болатын. Абайдың Аймаңдайы кейде Құнанбай жүрісі баяуласа, жол жорғасын салады да, сары жорға қатты тайпалып кетсе, амалсыздан желе жөнеледі.

Егер бағыныңқы сыңар басыңқы сыңардың басында орналасса, бағыныңқы сыңардың алдынан да үтір қойылады: Менің ойым, Шұғамен көңіл қоссам, алып қашып кету еді.

  1. Сызықшаның қолданылатын жерлері
  2. Бастауыш та, баяндауыш та атау тұлғадағы зат есімнен немесе заттанған басқа сөз таптарынан болғанда, араларына сызықша қойылады. Мұндайда олар кейде тәуелденіп те, көптік жалғауын жалғап та келе беруі мүмкін.

Қарқаралы деген округтің әміршісі – Құнанбай мен осы Майыр. Ортадағы түлкі тымақты, күрең төбел атты – Бөжей.

  1. Бастауыш өзінен кейінгі сөзбен бір тіркесте ұғынылып, сөйлемнің басқа мүшесі болып кететіндей жағдайда да, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Бұл – Тақырбұлақтан өте бергенде бастағаны еді. Отыз – алтыға қалдықсыз бөлінеді.

  1. Бірыңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан қойылады:

Ортасында: Құнанбай, Бөжей, Байсал, Қаратай, Сүйіндік, Майбасар – бәрі бар. Сүйіндік, Жексен, Сүгір – үшеуің де алдыма түс.

4.Диалог төл сөздің алдына қойылады:

— Е, қайда барасың, қарағым?

— Ауылға… Үйді көшіруге түйе әкелуге барам…

  1. Төл сөз бен автор сөзді алдына қойылады.

— Мен емес, сен жалғыз қаласың әлі! – деп Байжан да орнынан тұрды.

  1. Өз ішінде үтірлері бар бірыңғай оңашаланған айқындауыштардың екі жағынан қойылады: Өзі сері, әнші, сұлу Байтасқа екеуі де – бірі кәрі, бірі жас бала – қызғана да, тамашалай да қараған еді.
  2. Оңашаланған айқындауыш айқындайтын мүшесімен тұлғалас болмай келгенде, сондай-ақ айқындайтын мүшесі сөйлемнің баяндауышы болғанда араларына сызықша қойылады:

Сол жердің орта тұсы Жексен қыстауы – Қарашоқы. Екеуі ымырт жабыла бергенде Бөкенші жайлауы – Жәнібекке тертты.

8.Жалғаулығы түсіріліп айтылған қарсылықты, себептес салаластардың, екінші және бірінен кейін бірі шұғыл іс-әрекет болғандығын білдіретін ыңғайлас салаластардың пердикатив сыңарларының арасана қойылады:

Аяғы жоқ, — жүреді, аузы жоқ – сөйлейді. Жәуке мұны да таныды – Құрымбай!… Жұрт айтты – көне берді. Шытырлап тұрған қурай лап етті – қара түтін бұрқ етті. Нұрым қамшыны да босатпады – басқа соғар деп қауіптенді.

  1. Шартты райдан жасалған шартты бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы сыңарына ерекше мән беріле айтылып, басыңқыда шұғыл күтпеген жай хабарланса, екі арасына сызықша қойылады:

Қараса – Сары апаң екен. Ағаш арасын қаратса – жоқ.

  1. Мекен, мөлшер шендестігін білдіретін сөздердің арасына қойылады: Ал, “Қарауыл биігі анау, жасырын жырасы мынау” деген Есембай – Найзатастар болса, ол Абайдың өз аулының аса мәлім қоныстары. Биылғы егін жинауда өнім орташа есеппен 15-20 центнерден алынды.
  2. Қос нүктенің қолданылатын жерлері
  3. Бірыңғай мүшелердің алдында тұрған жалпылауыш сөзден кейін қойылады:

Біздің үйдегі адамдар мыналар: әкем, шешем, әкемнің әке-шешесі мен менің інілерімм – Таңатар, Түнқатар.

  1. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемнің алдыңғы предикатив сыңарынан кейін қойылады: Абай біледі: Қарқаралыға келгелі семіз қой, ту бие, қысырдың тайы сияқты сойыс малы бұл топқа жан-жақтан “Құнекеңнің сыбағасы” деген атпен күн санап келіп жататын.
  2. Себептес салаластың себеп мәнді сыңары кейін келгенде оның алдынан қос нүкте қойылады: Шәкен қалай шошымасын: “Қосшы” ұйымы, партия осында ғой.
  3. Төл сөзінің алдынан келген автор сөзінен кейін қойылады: Әбдірахман сөз бастап: — Шұғадан бүгін хат алдым-ау, – деді.
  4. Жақша

Жақша тек қана бөлуші тыныс белгісі қызметінде жұмсалады.

Сөйлемді не ондағы бір мүшені түсіндіріп, айқындап көрсету үшін жұмсалатын сөздер мен сөйлемдер бар. Олар берілген сөйлем желісінен оқшау қолданылады, жазуда жақша арқылы ерекше бөлініп көрсетіледі. Мысалы: Мен сенімен тіл емес, мынаумен сөйлесемін (Кулаков қамшысын көрсетті), оданда айт шыныңды.

  1. Тырнақша

Бөлуші қызметінде ғана жұмсалатын тыныс белгілерінің бірі – т ы р н а қ-ш а. Мысалы: “Биыл қар қалың жауды – егін де мол өнім беруге тиіс”, — деді қарт агроном.

  1. Семинар сабақтары.

Дәрістің рет саны Дәріс тақырыбы, жоспары Сағат саны Бақылау түрі Әдебиеттер
1 2 3 4 5
1 Сөз тіркесі

Мәтіннен сөз тіркесіне ұқсас тұлғаларды (түйдекті тіркестер, күрделі сөздер, фразеологиялық сөз тіркестер) тауып, әрқайсысының өзіне тән белгілерін анықтау.

 1 Талдау жасау

Н.ә.1,2,3,4,5

Қ.ә.1,2,5,6

 
2 Сөздердің байланысу тәсілдері

1. Сөздердің байланысу тәсілдері

2. Сөздердің байланысу түрлері

 1 Салыстыру

Н.ә.1,2,3,4,5

Қ.ә.1,2,5,6

 
3 Есімді тіркестер

1.Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестері

2. Есімдіктер мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері

 1 Пікір-сайыс

Н.ә.1,2,3,4,5

Қ.ә.1,2,5,6

 
4 Етістікті сөз тіркестері

1. Қабыса байланысқан сөз тіркестері

2. Еліктеуішті сөз тіркестері

3. Сын есімді сөз тіркестері

4. Сан есімді сөз тіркестері

5. Зат есімді сөз тіркестері

 1 Сұрақ-жауап

Н.ә.1,2,3,4,5

Қ.ә.1,2,5,6

 
5 Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

1.Бастауыштың қызметі

2.Бастауыш болатын сөз таптары

3. Баяндауыш және оның жасалуы

4. Баяндауыш болатын сөз таптары

 1 Реферат Н.ә. 1,3,4,5,6,7,8,9

Қ.ә.

14,18,22,23
6 Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.

1. Толықтауыш, оның түрлері

2. Анықтауыштың жасалуы

3. Анықтауыш болатын сөз таптары

4. Пысықтауыштың түрлері

5. Пысықтауыш болатын сөз таптары

 1 Сұрақ-жауап Н.ә. 1,3,4,5,6,7,8,9

Қ.ә.

14,18,22,23
7 Жай сөйлемдегі құрылымдық типтері

1. Жақты сөйлемнің сипаттамасы

2. Жақсыз сөйлем туралы жалпы түсінік

3. Жалаң, жайылма сөйлемдер

4. Толымды, толымсыз сөйлемдер

5. Атаулы сөйлем

 1 Конспекті-леу Н.ә. 1,3,4,5,6,7,8,9

Қ.ә.

14,18,22,23
8 Құрмалас сөйлем және оның түрлері

1. Салалас құрмалас

2. Сабақтас құрмалас

3. Аралас құрмалас

 1 Коллок-виум Н.ә.

1,3,4,8

Қ.ә.

18,23,24,25,26,27

  1. Студенттің өзіндік жұмысының жоспары және орындау кестесі

№ Тақырыбы мен мазмұны Сағат

Саны

 Бақылау түрі Әдебиеттер тізімі
1 Синтаксис туралы түсінік 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
2 Синтаксистің салалары. 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
3 Фразеологиялық сөздікпен жұмыс.

50 тіркес

 1 Тестілік сауална-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
4 Сөз тіркесі синтаксисі 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
5 Сөз тіркесінің түрлері 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
6 Еркін сөз тіркесі 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
7 Тұрақты сөз тіркесі 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
8 Сөз тіркесінің бағыныңқы, басыңқы сыңарлары 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
9 Сөз тіркесінің құрамына қарай түрлері 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
10 Сөз тіркесінің тіркесу жолдары 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
11 Сөз тіркесінің зерттелуі 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
12 Синтаксистің зерттелу тарихы 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
13 Сөз тіркесі мен күрделі сөздің ара қатынасы 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
14 Сөздердің байланысу тәсілдері 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
15 Сөздердің теңін тауып қиюластыру жолы 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
16 Сөздердің байланыстыру түрлері, олардың жасалуы. 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
17 Сөз тіркесі жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
18 Зат есімдердің сөз тіркесіндегі орны 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
19 Сын есім сөздердің қызметі 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
20 Матаса байланысқан есімді сөз тіркестері

 

 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
21 Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестерінің зерттелуі 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
22 Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
23

Етістікті сөз тіркестері

 

 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
24 Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері

 

 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
25 Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
26 Бастауыштың жасалуы 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
27 Дара бастауыш пен күрделі бастауыш 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
28 Бастауыштың зат есімнен жасалуы 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
29 Сын есімнен жасалған бастауыш 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
30 Сан есімнен жасалған бастауыш 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
31 Есімдіктерден жасалған бастауыш 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
32 Бастауыштың есімшеден жасалуы 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
33 Бастауыштың тұйық етістіктен жасалуы 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
34 Баяндауыштың жасалу жолдары 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
35 Күрделі баяндауыштың жасалуы 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
36 Бастауыш пен баяндауыштың арасына сызықшаның қойылуы 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
37 Баяндауыштың зат есімнен жасалуы 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
38 Баяндауыштың сын есімнен жасалуы 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
39 Сан есімнен жасалған баяндауыш 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
40 Есімдіктен жасалған баяндауыш 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
41 Баяндауыштың есімшеден жасалуы 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
42 Баяндауыштың етістіктен жасалуы 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
43 Баяндауыштың үстеу сөздерден жасалуы 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
44 Қиысудың жасалуы 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
45 Анықтауыштың септік жалғауларынан жасалуы

 

 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
46 Сын есімнен жасалған анықтауыш 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
47 Сан есімнен жасалған анықтауыш 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
48 Есімшеден жасалған анықтауыш 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
49 Есімдіктен жасалған анықтауыш 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
50 Анықтауыш және айқындауыш 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
51 Толықтауыштың түрлері 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
52 Тура толықтауыштың жасалуы 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
53 Жанама толықтауыштың жасалуы 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
54 Толықтауыш болатын сөз таптары 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
55 Пысықтауыштың жасалуы, түрлеріне мысалдар 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
56 Пысықтауыштың сөйлемдегі қызметі 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
57 Дара және күрделі пысықтауыш 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
58 Пысықтауыш пен пысықталушы мүшенің байланысы 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
59 Зат есімнен жасалған пысықтауыш 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
60 Сын есімнен жасалған пысықтауыш 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
61 Пысықтауыштың сан есімдерден жасалуы 1 Пікір сайыс 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
62 Пысықтауыштың есімдіктерден жасалуы 1 Глоссарий 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
63 Пысықтауыштың көсемшеден жасалуы 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
64 Пысықтауыштың мекен үстеулерден жасалуы 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
65 Мезгіл үстеулерден жасалған пысықтауыш 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
66 Қимыл-сын үстеулерден жасалған пысықтауыш 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
67 Себеп үстеулерден жасалған себеп пысықтауыштар 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
68 Мөлшер үстеулерден жасалған пысықтауыштар 1 Пікір сайыс 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
69 Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі 1 Глоссарий 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
70 Мақсат пысықтауыштың жасалуы 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
71 Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтары 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
72 Бірыңғай мүшелердің тыныс белгісі 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
73 Жалпылауыш сөздердің тыныс белгілері 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
74 Сөйлемнің айқындауыш мүшелері 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
75 Оңашаланған айқындауыш 1 Пікір сайыс 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
76 Қосарлы айқындауыш 1 Глоссарий 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
77 Сөйлем туралы жалпы түсінік. 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
78 Қаратпа сөздер 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
79 Қыстырма сөздер 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
80 Одағай 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
81 Жақты сөйлемнің сипаттамасы 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
82 Жалаң, жайылма сөйлемдер 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
83 Жақсыз сөйлем туралы жалпы түсінік 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
84 Құрмалас сөйлем туралы пікірлер 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
85 Құрмалас сөйлемнің өзіндік ерекшеліктері 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
86 Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары 1 Глоссарий 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
87 Салалас құрмаластың жасалу жолдары 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
88 Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
89 Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем 1 Тестілік саулна-малар 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
90 Салалас құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілері 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
91 Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері 1 Коллоквиум 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
92 Аралас құрмалас сөйлем 1 Дөңгелек стол 3 (16-22);

6 (22-28);

12 (31-33)
93 Төл сөз бен автор сөзінің орны

Мәтін

 1 Тренинг, айызша сауалнама 9 (42-53);

8 (55-59);

11 (51-61);
94 Сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілері. 1 Пікір сайыс 10 (45-61); 7 (30-41);

8 (49-53);
95 Тыныс белгілерінің алмасып қолданылуы 1 Пікір сайыс 4 (3-14);

5 (412);

1 (7-12)
96 Сөйлем ішінде келетін тыныс белгілері 1 Глоссарий 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)
97 Үтірдің қолданылатын жерлері 1 Реферат 2 (2-8);

5 (5-11);

9 (17-19)