Сын есімдер өздерінің лексика – грамматикалық ерекшеліктеріне қарай басқа бір сөздің, көбінесе заттың атын білдіретін сөздердің жетегінде айтылады. Ү-ҮІІІ ғасыр ескерткіштер тілінде, кейінгі жазбалар тілінде де олар зат есімдердің, арагідік етістіктердің жетегінде айтылып, жалғаусыз, орын тәртібі және дауыс ырғағы арқылы байланыста тіркес құрайтын сөз тобы ретінде көріне бастады. Орхон – Енисей жазбалары тілінде сын есімдермен келген мына сияқты сөз тіоркестері жиі ұшырайды: сарығ алтун, орүң күмүш … көлүрті. Түрк білге қағантма бітідім бен білге тонықұқ. Осы сөйлемдердегі сарығ алтүн, орүн күміш; білге Тонықұқ тәрізді сын есімдермен келген сөз тіркестері қазіргі қазақ тіліндегі ақ орамал, сары шаш, білгір кісі тәрізді тіркестерден грамматикалық жағынан болсын, семантикалық жағынан болсын зәредей айырмашылығы жоқ. Сол сияқты, “Құдаткү білік”, “Диван Лұғат-ат түрк” шығармаларында кеңінен қолданылған сарығ сув тектес тіркестердің де ерекшеліктері байқалмайды.
Қазіргі қазақ тілінде, басқа да түркі тілдеріндегі тәрізді, сын есімдердің бағыныңқы копонент қызметінде қолданылуы ескі түркілік үлгі бойынша қалыптасқадығы айқын. Анықтауыштық қатынасты білдіретін сөз тіркестерінің құрамында заттың түрін, түсін және т.б. қасиеттерін білдіретін сапалық сын есімдер арқылы жасалған бұл тектес синтаксистік конструкциялардың қазіргі түркі тілдерінің барлығында кездесетіндігін айта келіп, Н.З.Гаджиева да мұның жалпы түркілік түп тілде бар үлгі екендігін дәлелдеді.
Осы ыңғайда көңіл аудару қажет болады. Басқа сөз таптары сияқты, сын есімдер қатары да кейінгі дәуір бойында толығып отырады. Соған лайық ежелгі тіл құрамынан ұшыраспайтын сын есімді сөз тіркестері кейінгі тілде кеңінен қолданылатын болады. Сондықтан ежелгі тіл құрамында сын есіммен келген сөз тіркестері сан жағынан аз болса, қазіргі тіл құрамында ондай тіркестер аса мол. Бұл құбылыс, жоғарыда айтылғандай, тілдің сөздік қорының толығуымен, морфолгиялық жүйесіндегі, дыбыстық жүйесіндегі өзгерістермен ұштасып жатады. Ауру кісі, кебу оты сықылды сөз тіркестерінде кебу, ауру сөздері етістіктер тобынан адъективтенген, осының нәтижесінде олардың қалыптасуымен жаңа сөз тіркестері пайда болған. Жаңа сын есімді тіркестер бұрын полисемантикалы сөздердің әрбір мағыналарына орай пайда болған жаңа сөздерме де байланысты жасалады. Мысалы, ұлұғ еркен, Ұлұқ (ғ) сү, ұлұқ (ғ) еб деген сөз тіркестерідегі ұлұқ (ғ) сын есімі бұрын ұлы, үлкен, көп мағыналарын білдірсе, қазір осы ұғымдардың әрқайсысын білдіретін жаңа сөздер пайда болып, ұлы Еркін, Үлкен үй, көп әскер сықылды жаңа сөз тіркестері жасалған да алғашқы сөздің мағынасы тарылған. Бұл арада сөз тіркестерінің дамуындағы біріне – бірі қарама – қарсы екі теденцияны көреміз: 1) жаңа сөздердің пайда болуы жаңа сөз тіркестерінің жасалуына материал болады, сөз тіркестерінің көлем кеңиді; 2) жаңа сөздердің тууы осы мағынада бұрын жұмсалып келген көпмағыналы сөздердің мағыналарын тарылтады.
Кейде тіл құрамында жаңа тіркестің пайда болып, қалыптасуы тілдің фонетикалық өзгерістерімен де ұштасып жататын ын көрсететін фактілер кездесіп отырады. Мәселен, жоғарыда келтірілген бір мысалымызда ескі түркі тілінде үлкен, мықты, ұлы, көп ұғымдарын бір ғана ұлұғ сөзі білдіргендігін айтқанбыз. Ал қазіргі тіліміздегі ұлық кісі, ұлы кісі, үлкен кісі деген сөз тіркестеріндегі ұлы, ұлық, үлкен сөздері бір кездегі ұлұеғ сөзінің фонетикалық өзгеріске ұшырауынан пайда болған және олардың әрқайсысының бүгінгі күнде өздеріне тән мағынасы бар. Сондықтанн олардың қатысуыменн білдіретін мағыналары әр түрлі сөз тіркестері жасалған; ұлық кісі лауазымы бар кісі ұғымын білдірсе, ұлы кісі өзгеше адам деген мағынаны береді, ал үлкен адам тіркесі есейген, парасатқа жеткен адам немесе кәрі адам деген мағынада жұмсалған.
Қазіргі тілде сапалық сын есімдер мен қатыстық сын есімдердің басқа сөздермен тіркесуі, байланысу дәрежесі бірдей еместігі мәлім. Бұл күнде көпшілігінде сапалақ сын есімдер өздері қатысты сөзге іргелес орналасып, көбіне бір ғана фразалық екпінмен айтылады. Қазыл орамал, көк шөп, сары жапырақ, т.б. тәрізді сөз тіркесерінің компоненттерінің арасындағы грамматикалық, мағыналық байланыс тығыз, барынша тұрақты, егер олардың арасына сөз салса, байланыс бұзылады. Ал, ежелге түркі ескерткіштерінің кейбір фактілері сапалық сын есімдердің өзі қатысты сөзбен осылай байланысының барлық уаққытта жүйелі болып келмегендігін аңғартады. Ү-ҮІІ ғасыр жазбаларында мынандай фактілер ұшырасады: Қара қамуғ бұдұн анча тіміс — Барлық қара халық былай дейд; Өрің есрі інгек бозағұлачы болмыш – Жолбарыс түстес ала сиыр бұзаулайтын болады. Осы сөйлемдердің қара қамуғ будун, орун есрі інгек сөз тіркестері құрамындағы қара, орун компонеттері өздері қатысты сөздерге іргелес орналаспай, араларына басқа сөз салып байланысқан.Бұл ескі түркі тіледрінде сапалық сын есімдердің анықталатын сөзбен еркін байланыса бергендігін көрсетеді.
Сан есімді есім сөз тіркестері
Сан есімдер де өзі бағынатын сөздерін сан мөлшері жағынан айқындап, анықтауыштық есім сөз тіркестері құрамына енеді. Мұндай тіркестерді сан есімді анықтауыштар өзі бағынышты сөзінің дәл алдында тұрып, онымен қабыса байланысады, ал басыңқы компанент заттың атын білдіретін сөз не заттық ұғымымын жоймаған қатыстық сын есімдер болуы мүмкін. Құрамы жағынан ндай тіркестер дара не күрделі болып келе береді. (үш студент, он үш студент, екінші класс, он бірінші класс, т.б.) Сан есімді есім сөз тіркестеріндегі бағыныңқы компоненттің қандай сөз табынан болғандығына қарай есептік сан есімді есім сөз тіркесі, реттік сан есімді сөз тіркесі, болжалды сан есімді сөз тіркесі болып бөлінеді.
Есептік сан есім түркі тілдерінің барлығында анықтауыштық қатынастағы есім сөз тіркесінің бағыныңқы компонеттінің қызметін атқарып, өзі байлансты сөзді сан-мөлшерлік жағынан айқындайды: алт. Эки түн – екі түн; азерб. Беш китаб – бес кітап; басшқ. өс үй – үш үй; тат. Бары тик бер кеше бу хәлгә артық гажайләнмәде – тек бір кісі ғана бұл жайға таңданбады; өзб. Тұрсынбай ун яшарлигада ота – онасы улиь – Тұрыснбайдың он жасында ата-анасы өліп… Бұл модель қазақ тілінде де өнімді, жиі ұшырасатын тіркестердің тобына жатады.
Есептік сан есімді сөз тіркесінінің тарихында мынандай жайлар болған: көне түркі тілдерінде бағыныңқы компонеті күрделі сандарды білдіретін есептік сан есімді тіркестердегі сан есім сөздерінің орналасу тәртібі қазіргі нормадан басқаша болған: қазіргі түрік тілідерінде алдымен ондық сан, одан кейін бірлік сан айтылса, көне тілде керсінше, алдымен бірлік сан одан кейін бірліктің бағытына қарай ондық сан айтылатын болған, не болмаса, алдымен ондық сан одан кейін «артық» сөзі, ақырында бірлік сан айтылған. Мысалы: Қаным қаған иіті иэгірмі эрін тышықмыс «Хан әкем он жеті жауынгермен жорыққа шықты», Бэш йэгірма иашымда табғач қағанға бардым. Он бес жасымда табғач ханға бардым; Қарқ артұқы иіті йолы сүлэдіміс Қырық жеті рет жорыққа шықты.
Есептік сан есімді анқтаыштық сөз тіркестеріндегі сөздердің арасына румеративтік сөздер саралануы мүмкін. Бқл тектес модель түркі тілдерінің барлығын да бар: азерб. Сиз ону бир парча чорэкдән мәһрүм эдирсиниз. Сіз оны бір үзімнанеан қағасыз.; өзб. Кечқұрым олти танга пұл алиб келиб хонтахтага құйди. Кешқұрым алты тенге пұл алып келіп, столға қойды.
Есептік сан есімді анытауыштық сөз тіркестеріндегі нумиративтік сөздердің әр тілде әртүрлігәіне қарамастан түркі тіолдеріндегі юұл сөз тіркесетрінің жасалу принципі синтаксистік қатынасты білдіру, ешбір тұлғалық көрсеткішсіз қабыса байлансыуы жағынан бір тектес екеіндіг анық. Осыны ескеріп, бұл модель де жалпы түркілік тілдік дәуірден бар конструкциялар қатарында қарастырылып жүр. Жалпы түркілік дәуірге сөз тіркесінің жасалу механизмі, склеі жатады, ал тіркестің сөздермен толығуы түркі тілдерінде біркелкі емес. Нумеративтік сөздердің қызметін уақыт, мерзім, өлшемдік мағынадағы кез келген сөздер атқара береді: бір пұт астық, екі қап күріш, бір асым ет, үш қпйнатым шай, бір арқы отын, т.б. мысалы: Үш бөлмелі үйдің ортсында иванда Шығанақ жатыр. Екі мың пұт кеннен сегіз жүз пұттай қара мыс үсіреді.
Есімшеліесім сөз тіркестері.Анықтауыштық қатанастағы есім сөз тірескетірінң бағыныңқы сыңарының қызметініде көп қолданылатын сөз таптарының бірі – есімше етістіктер: оқылған кітап, тыңдар құлақ болса, сөйлер сөз табылады, т.б.
Басқа сөзден, әсіресе, сын есімерден боған анықтауышар затың қалыптық сапасн білдірсе, есімше етістіктер қимылдық, қозғалыстық яғни динамикалық сапасын білдіреді. Бұл мынандай сөз тіркесін салыстырғанда айқын көрінеді: көк шөп (шөптің түсі, қалыптық сапа), көгерген шөп (шөптің шығып, өсу процесі, қозғалысы көрінеді); қара зат, қарайған зат та осындай. Есімшеі есім сөз тіресінде сөздерді бірі мен бірін тіркестіруші есімше жасайтын жұрнақтар болады. Бұрын бір-бірімен тіркесе алмайтын сөздер сол жұрнақтар арқылы тіркесу қабілетіне ие болаы. Мысалы, оқы сөзі менкітап сөзін қатар қойып, алдыңғысын соңғысының анықтауышы ете алмаймыз. Басы бірікпейді. Ал рсындағы оқы сөзіне — ған қосымшасын жалғап айтсақ, оқыған сөзі кітап сөзін анықтай алатын болады. Олай болса бұл арадағы – ған тек етістіктің функционалдық формасын жасайтын қосымаш ғана емес, сонымен бірге, сөз байлансытырушы , сөздерді тіркестіруші тәсіл де болып табылады. Басқа сөз тіркестеріндегі сықылды есімшелі есім сөз тіркесінде де оны құраушы сөздер көбіне тарихи өзгерімпаз, тұрақсыз болады, оны туыстас тілдердің маериалдарын салыстрығанда, айқын көрінеді; ағаштың құлағанын білдіру үшін қазақтар құлаған ағаш тіркесін қолданса, тубалқтар ушқан ыйаш дейді екен. Бұл соңғы тілде құлау етістігінің қалыптаспағанынан болуы мүмкін. Сондықтан есімшелі есім сөз тіркесінің көне құрылымын ашуда бірден – бір морфологиялық негіз ретінде есімшенің форманттарын қарсатырады.
Есімшелі есім сөз тіркестері – түркі тілдерінде көне дәуірлерден келе жатқан синтаксистік құбылыс. Орхон-Енисей түріктер тілінде де осы тіркестерді құрастыратын белгілі жүйеге түскен есімші, кеңірек айтсақ, есім, етістік тұлғалары болған. Олардың бірқатары түркі тілдеріде әртүрлі шеңберде қолданылса, енді бірқатары көнеріп қлданыстан шығып қалғанға ұқсайды. Бұлар тілдің грамматикалық құрылымдағы жалпы дамуды көрсетіп қана қоймайды, есімше есім сөз тіркесінің тарихына