Көне түркі тілінде 16 дауыссыз дыбыс болған. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар саны бұдан әлдеқайда көп. Дауыссыз дыбстардың сапалық жіктелісі орныққан фонетикалық құбылысретінде көзге түседі. Көне түркі тілі дауыссыздарыныңқолдану позициясы қазақ тілі дауысыздарымен бірдей бола бермейді. Кейде бір ғана дабыстың қолданылу орнына қарай әр қилы өзгеріске түскенін байқауға болады. Оның үсітіне көне түркі дауысыздарының әр түрлі түркі тілінде көрніске ие болғандығ тағы бар. Мұндай өзгерістердің бәрі де жеке дыбыстардың қолданылу жүйесін салсытырғанда ғана байқалады.
Қ, к дыбыстары түркі негіз тілі құрамында қолданлған. Бұл жағдай қы, қара, кес, кел, кет тәрізді байырығы сөздердің басында айтылуымен дәлелденеді. Бұл сөздер көне, қазіргі түркі тілдерінің барлығында да осысыпатында қолданылады. Көне түркі тілінің қ дауыссызы сөз басында қазақ тілінде да өз сапасын сақтаған. Бірақ тіл дамуының барысында сөз ортасындағы қ элизияға ұшыраған. Оның кейбір іздері қазақ тілінде де кездееді; тарқау – тарау, уқалау – уалау, т.б.
Сөздің абсолют соңындағы қ, к бірсыпыратілдерде өзгеріске ұшырады: хақас тілінде х, азербайжан тілінің біраз сөздерінде ғ дыбыстарына айналған (ах, айағ).
Сөз оратыснда айтылған ғ дыбысы қазақ тілінде у-ға айналған: ағыр, ағыз, бағыр, ағна, қазақ тілінде ауыр, ауыз, бауыр, ауна болып дыбысталады. Мұндағы у, әрине, буын құрайтын дыбыстар қатарына жатпайды, қолданылған поэзициясы да сондай. Кейбір фактілерге қарағанда, осы позциядағы ғ-ның ішінара й-ге ауысуы да болған: бағла – байла, йығыл – жыйыл, ыйығрыл – жыйырыл, т.б. Алайда сөз ортасындағыкөне түркілік ғ осындай із қалдырда деп қарсақ таоның үшінші бір көрінісі бар: едәуір сөздердің құрамында ғ түсіп қалған. Ол мына сөздерден байқалады: бұғра, бұғдай сөздері ғ дыбысынсыз орныққан. Ал ағу, ағулуғ ұялас өзерінің ғ-мен келген буыны түсіп қалып, у (уу), улы түрінде қалыптасқан. Кейбір сөздер осындай элизияның нәтижесінде мүлде басқаша қалыптасқан. Көне түркілік қатығды сөзі ғ дыбысымен келген буынның бүтіндей түсіп қалуының нәтижесінде қатты түрде орныққан.
Түбір сөз құрамындағы дауысты фонемаларды ескі түркі тілідегі дыбыстар тобымен салыстырған да көзге оқшау көрінетін фонема — ә. Ү-ҮІІ ғ., сондай-ақ орта ғасрлардың алғашқы кезеңіндегі жабалар тілінен мұндай фонема кездеспейді.
Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы түркі тілдерінің әсерімен қаыптасты. Араб, парсы тілдерінің өзінде ғ,х, немесе соларға жақын дыбыстадан басталатын сөздер қазақ тіліде ә-ден басталып, қалыптасқандығы байқалады. Қазірігі қазақ тіліндегі әкім, әлі, әли т.б. сөздедің шығыстық нұсқасна жақын түрі Хакім, Ғали. Бұл пікіге тағы бір себеп – бұл фонема қпазақ тіліндегі тек сөздің басқы поэзиясында айтылады.Осыған ұқсас жағай Оңтүстік батыс тілдеріде де бар. Мысалы:әзербайжан тілінде сөз ортасында айтылуға тиіс ғ, һ дыбыстарының орнына созылыңқы есілетін ә дыбысы өте жиі кездеседі. Бұл оған Қазақстанның басқа аймақтаыран қарағанда арабизм мен парзизм ықпалының молдығына байланысты. Әр сөзінің арғы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден тараған сөздер де сондай: әркім, әрдайым, әр алуан, әр кез, әр қилы т.б. Ал, әскер, әуе, әуел сөздері өз нұсқасында ғаскер, ғауа, ғауал түрінде дыбысталған.
Ә дыбысы а, е дыбыс жұптары қатарын да фонемалық мән алады. Ал, ел, әл аөз жұптаырн салыстырған да ә сөз мағынасын айырушы қызметте екені мәлім. Бірақ осындай сөз мағынасын ажыратуы түркі сөздері құрамында емес, басқа тілден ауысқан сөзде орнығып қалу нәтижесінде ғана. Ал, әкел, әпер, жәй, шәй сөздерінің құрамындығы ә тек қана дыбыс, фонема емес.
Су, бу, келу, кету, сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикаларыда дивтонг дыбыс деп қаайды. Дивтонг деп танылу алдынан көмескі болса да, бірде ұ, бірде ү естіледі. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайтын хақас-су, қырғыз –суу, т.б. Бұл фактілер негізінде мынандай дыбыс сәйкестігін көруге болады. уғІІ ыуІІ ууІІ у. Сонда қазақ тілінде уғ= у өзгеріс болған. Сондай-ақ қазақ тілдіндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг=у сәйкестігі байқалады. Сонымен у дивтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан.
Қазіргі қазақ тілінде еле (ұн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді сөздер құармынан –ға//-ге аффиксінің жоғарғыпроцеске ұшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, құрға тәрізді паралельдерді салыстырудан көрінеді.
Көне түркі тілінде д,з,л, п, р дыбыстарынан да сөз басталмаған. Яғни ,бұл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған Қазіргі қазақ тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздерің бірсыпарсы шетен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т-д сәйкестігінің нәтижесі екенідігін (тиімен-диірмен) көругеболады.
Р дыбсы түсіріліп айтылатын сөздер қазақ тілінде аса көп емес: беркіт – бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түмірілуі арқылы қалыптасқан фактілер едәуір ұшырасады. Мысалы, түркімен, әзербайжан тілдерінде аслан, қазақша арыстан. Осы ізбен ала+туру-аладүр-ала+ды формуласы әбден дәлелденді. Яғни, осы шақтық көрсеткіш ал етісгінің көсемше түрі мен тур етістігінің келер шақ тұлғаысының қысқарып, кірігіуі арқылы жасалған. Р-дің үсіп қалуы қазіргіе етістігінің формасынан да көрінеді. Оның есік формасы ер екені мәлім. Р дыбысы көне түркі тілінде сөз ортасында, әсіресе сөз соңында, қосымшалар құрамында жиі қолданылан, бірақ ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш сөздер құрамында қатаң дауыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ тілінде де сақталған: жарқ, сарт, т.б.
Р-з сәйкестігі немесе р-з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатында қалып қоймай, әрі қарай дамыса керек. Жоғарыда келтіріліген жар-жаз-жай сәйкестігінен басқа бұған тіре-тайы, қырқ-қый тәрізді аздаған сөздерді де жатқызуға болады.
Тарихи тұрғыдан оны тұрақсыз дыбыс деп н дыбыс да айтылады. Бұл жерде еске алатын факт – қазіргі көмектес септікке негіз болған бірлен шылауы екі вариантта айтылған: бірлен – білен, ілен және бірле-бірле-іле, яғни, бір вариантты н-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы бір факт – тәуелдіктің ІІІ жағы –ы//-сы. Осы аффиксті сөздерді септегенде оның орта шенінде -н пайда болады: баласын-да, үйінде, т.б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің ІІІ жағы алғашқыда –ын, -сын түрінде болған, кейін сөздің абсалют соңында -н түсіп қалған да, сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.
Көне түркі тілінде 16 дауыссыз дыбыс болған. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар саны бұдан әлдеқайда көп. Дауыссыз дыбстардың сапалық жіктелісі орныққан фонетикалық құбылысретінде көзге түседі. Көне түркі тілі дауыссыздарыныңқолдану позициясы қазақ тілі дауысыздарымен бірдей бола бермейді. Кейде бір ғана дабыстың қолданылу орнына қарай әр қилы өзгеріске түскенін байқауға болады. Оның үсітіне көне түркі дауысыздарының әр түрлі түркі тілінде көрніске ие болғандығ тағы бар. Мұндай өзгерістердің бәрі де жеке дыбыстардың қолданылу жүйесін салсытырғанда ғана байқалады.
Қ, к дыбыстары түркі негіз тілі құрамында қолданлған. Бұл жағдай қы, қара, кес, кел, кет тәрізді байырығы сөздердің басында айтылуымен дәлелденеді. Бұл сөздер көне, қазіргі түркі тілдерінің барлығында да осысыпатында қолданылады. Көне түркі тілінің қ дауыссызы сөз басында қазақ тілінде да өз сапасын сақтаған. Бірақ тіл дамуының барысында сөз ортасындағы қ элизияға ұшыраған. Оның кейбір іздері қазақ тілінде де кездееді; тарқау – тарау, уқалау – уалау, т.б.
Сөздің абсолют соңындағы қ, к бірсыпыратілдерде өзгеріске ұшырады: хақас тілінде х, азербайжан тілінің біраз сөздерінде ғ дыбыстарына айналған (ах, айағ).
Сөз оратыснда айтылған ғ дыбысы қазақ тілінде у-ға айналған: ағыр, ағыз, бағыр, ағна, қазақ тілінде ауыр, ауыз, бауыр, ауна болып дыбысталады. Мұндағы у, әрине, буын құрайтын дыбыстар қатарына жатпайды, қолданылған поэзициясы да сондай. Кейбір фактілерге қарағанда, осы позциядағы ғ-ның ішінара й-ге ауысуы да болған: бағла – байла, йығыл – жыйыл, ыйығрыл – жыйырыл, т.б. Алайда сөз ортасындағыкөне түркілік ғ осындай із қалдырда деп қарсақ таоның үшінші бір көрінісі бар: едәуір сөздердің құрамында ғ түсіп қалған. Ол мына сөздерден байқалады: бұғра, бұғдай сөздері ғ дыбысынсыз орныққан. Ал ағу, ағулуғ ұялас өзерінің ғ-мен келген буыны түсіп қалып, у (уу), улы түрінде қалыптасқан. Кейбір сөздер осындай элизияның нәтижесінде мүлде басқаша қалыптасқан. Көне түркілік қатығды сөзі ғ дыбысымен келген буынның бүтіндей түсіп қалуының нәтижесінде қатты түрде орныққан.
Түбір сөз құрамындағы дауысты фонемаларды ескі түркі тілідегі дыбыстар тобымен салыстырған да көзге оқшау көрінетін фонема — ә. Ү-ҮІІ ғ., сондай-ақ орта ғасрлардың алғашқы кезеңіндегі жабалар тілінен мұндай фонема кездеспейді.
Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы түркі тілдерінің әсерімен қаыптасты. Араб, парсы тілдерінің өзінде ғ,х, немесе соларға жақын дыбыстадан басталатын сөздер қазақ тіліде ә-ден басталып, қалыптасқандығы байқалады. Қазірігі қазақ тіліндегі әкім, әлі, әли т.б. сөздедің шығыстық нұсқасна жақын түрі Хакім, Ғали. Бұл пікіге тағы бір себеп – бұл фонема қпазақ тіліндегі тек сөздің басқы поэзиясында айтылады.Осыған ұқсас жағай Оңтүстік батыс тілдеріде де бар. Мысалы:әзербайжан тілінде сөз ортасында айтылуға тиіс ғ, һ дыбыстарының орнына созылыңқы есілетін ә дыбысы өте жиі кездеседі. Бұл оған Қазақстанның басқа аймақтаыран қарағанда арабизм мен парзизм ықпалының молдығына байланысты. Әр сөзінің арғы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден тараған сөздер де сондай: әркім, әрдайым, әр алуан, әр кез, әр қилы т.б. Ал, әскер, әуе, әуел сөздері өз нұсқасында ғаскер, ғауа, ғауал түрінде дыбысталған.
Ә дыбысы а, е дыбыс жұптары қатарын да фонемалық мән алады. Ал, ел, әл аөз жұптаырн салыстырған да ә сөз мағынасын айырушы қызметте екені мәлім. Бірақ осындай сөз мағынасын ажыратуы түркі сөздері құрамында емес, басқа тілден ауысқан сөзде орнығып қалу нәтижесінде ғана. Ал, әкел, әпер, жәй, шәй сөздерінің құрамындығы ә тек қана дыбыс, фонема емес.
Су, бу, келу, кету, сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикаларыда дивтонг дыбыс деп қаайды. Дивтонг деп танылу алдынан көмескі болса да, бірде ұ, бірде ү естіледі. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайтын хақас-су, қырғыз –суу, т.б. Бұл фактілер негізінде мынандай дыбыс сәйкестігін көруге болады. уғІІ ыуІІ ууІІ у. Сонда қазақ тілінде уғ= у өзгеріс болған. Сондай-ақ қазақ тілдіндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг=у сәйкестігі байқалады. Сонымен у дивтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан.
Қазіргі қазақ тілінде еле (ұн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді сөздер құармынан –ға//-ге аффиксінің жоғарғыпроцеске ұшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, құрға тәрізді паралельдерді салыстырудан көрінеді.
Көне түркі тілінде д,з,л, п, р дыбыстарынан да сөз басталмаған. Яғни ,бұл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған Қазіргі қазақ тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздерің бірсыпарсы шетен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т-д сәйкестігінің нәтижесі екенідігін (тиімен-диірмен) көругеболады.
Р дыбсы түсіріліп айтылатын сөздер қазақ тілінде аса көп емес: беркіт – бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түмірілуі арқылы қалыптасқан фактілер едәуір ұшырасады. Мысалы, түркімен, әзербайжан тілдерінде аслан, қазақша арыстан. Осы ізбен ала+туру-аладүр-ала+ды формуласы әбден дәлелденді. Яғни, осы шақтық көрсеткіш ал етісгінің көсемше түрі мен тур етістігінің келер шақ тұлғаысының қысқарып, кірігіуі арқылы жасалған. Р-дің үсіп қалуы қазіргіе етістігінің формасынан да көрінеді. Оның есік формасы ер екені мәлім. Р дыбысы көне түркі тілінде сөз ортасында, әсіресе сөз соңында, қосымшалар құрамында жиі қолданылан, бірақ ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш сөздер құрамында қатаң дауыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ тілінде де сақталған: жарқ, сарт, т.б.
Р-з сәйкестігі немесе р-з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатында қалып қоймай, әрі қарай дамыса керек. Жоғарыда келтіріліген жар-жаз-жай сәйкестігінен басқа бұған тіре-тайы, қырқ-қый тәрізді аздаған сөздерді де жатқызуға болады.
Тарихи тұрғыдан оны тұрақсыз дыбыс деп н дыбыс да айтылады. Бұл жерде еске алатын факт – қазіргі көмектес септікке негіз болған бірлен шылауы екі вариантта айтылған: бірлен – білен, ілен және бірле-бірле-іле, яғни, бір вариантты н-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы бір факт – тәуелдіктің ІІІ жағы –ы//-сы. Осы аффиксті сөздерді септегенде оның орта шенінде -н пайда болады: баласын-да, үйінде, т.б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің ІІІ жағы алғашқыда –ын, -сын түрінде болған, кейін сөздің абсалют соңында -н түсіп қалған да, сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.