Тілдіњ дамуы ењ алдымен оныњ лексикалыќ жаѓынан жетілуінен кµрінеді. Ол шынында да солай, µйткені ќоѓамныњ дамуы сияќты сµздік ќ±рамыныњ баюы да сондай зањдылыќ. Тілдіњ сµздік ќ±рамы – халыќтыњ, ±лттыњ тарихы мен ќазіргі т±рмысыныњ µзіндік бір айнасы. Тілдіњ µзгерісі мен дамуыныњ, сµздік ќорыныњ молапюыныњ негізгі екі формасы немесе екі жолы бар. Оныњ біріншісі тілдіњ ішкі м‰мкіндіктерін пайдалану жолы жєне екіншісі – басќа халыќтардыњ тілдерінен енген кірме сµздерді пайдалану жолы.
Басќа тілдерден енген кірме сµздерді пайдаланбай, тек µзініњ ішкі м‰мкіндіктерімен ѓана ќанаѓаттанатын бірде-бір тіл жоќ. Сонымен ќатар µзініњ ішкі м‰мкіндіктерін пайдаланбай, тек кірме сµздердіњ есебінен ѓана байыйтын тілдер де болѓан емес.
Тілдіњ µмір с‰ріп, ойдаѓыдай дамуыныњ негізгі басты жолы оныњ ішкі м‰мкіндіктері. Сол ішкі м‰мкіндіктерге жататындар: тілде неологизмдердіњ, яѓни жања лексикалыќ сµздердіњ жєне ескі сµздерде жања маѓаналардыњ пайда болу, б±ѓан керісінше, кейбір ќ±рал саймандардыњ, т±рмыстыќ б±йымдардыњ, ќоѓамдыќ ќ±былыстардыњ шындыќтан кетуі салдарынан соларѓа сєйкес сµздердіњ ќолоданудан ќалуы.
Сонымен бірге тілдіњ дамуында, сан жаѓынан сµздердіњ кµбеюінде тілде б±рыннан бар сµздердіњ жања маѓанаѓа ие болып, жањару процесініњ де мањызы аз емес. Сондай-аќ, тілдіњ даму барысында сµз маѓанасыныњ µзгеруініњ нєтижесінде кµп маѓаналы сµздердіњ жасалуы жєне синонимдік сµздердіњ пайда болуы – осылардыњ барлыѓы барлыќ тілдерге тєн ішкі зањдылыќ болып табылады. Осы зањдылыќтыњ нєтижесінде тілдердіњ бєрінде туынды сµздердіњ пайда болу тєсілі ќолданылады.
Ескі сµздердіњ ішкі семантикалыќ мєнініњ µзгеріп, жања мєнге ие болуы ой-пікір алмасу ќатнасыныњ жања талаптарыныњ, жања тарихи заманда туѓан жања ±ѓымды тіл арќылы басќаларѓа жеткізу талабыныњ нєтижесі болып табылады.
Тілдіњ сµздік ќ±рамы жаѓынан дамуыныњ бір жолы ретінде кµп маѓаналы сµздердіњ тарихын зерттеуші тілшілер сµз маѓаналарын тарихи т±рѓыдан негізгі жєне туынды деп екіге бµледі; ќазіргі осы шаќтаѓы т±рѓысынан алѓанда тура жєне ауыспалы маѓана деп бµледі. Сµздер таѓы стилистикалыќ т±рѓыдан бµлінеді екен. Мысалы, “бас” сµзініњ ауыспалы маѓаналарын ќарастырсаќ “бас” деген зат есімніњ 12 т‰рлі маѓанасы бар екен. Оларѓа ќоса таѓыда туынды маѓаналары да бар.
Сµздіњ негізгі маѓанасынан туынды маѓанасына µту жолына мысал, орыс тілінде “красный” жєне ќазаќ тілінде “ќызыл ” деген сын есім сµздер бар. Екеуініњ де негізгі, тура маѓанасы ќызыл т‰сті кµрсетеді. Ал XIX ѓасырдыњ басынан бастап, франсуздыњ “rouje“ ( ќызыл) деген сµзініњ єсерінен жања маѓанаѓа – революциялыќ маѓанаѓа ие болды,µйткені 1789-1793 жылдардаѓы франсуз революциясы кезінде “rouje“ деген франсуз сµзі “революциялыќ“ деген ауыспалы маѓанаѓа ие болѓан еді. Осындай маѓана орыстыњ “красный” деген сµзіне ауысып, 1917 ж. Октябрь революциясынан кейін ќазаќтыњ, µзбектіњ, украиндыќтардыњ, т.б. ±лттардыњ ќызыл деге сµзіне ауысты. Ал б±л сµздіњ революциялыќ маѓанаѓа ие болуыныњ себебі – революция кезінде тµгілген ќанныњ ќызыл т‰сті екендігіне байланысты болуы керек.
Б±л мысалда полисемиялыќ сµздердіњ т‰рліше маѓанасы адамзат ойыныњ танымдыќ ќызметінбейнелейтіндігініњ бір дєлелі болып табылады. Олай болса, кез кеген тілдіњ лексикасыныњ дамуы кедейсоќ емес, зањды процесс – ол сол тілдіњ граматикасы мен фонетикасыныњ ерекшеліктеріне байланыстыдамиды дейді тілшілер.
Шындыќ д‰ниесін бейнелендіруші ±ѓымдарѓа сєйкес жања сµздердіњ (неологизмдердіњ тууы, ќолданылып ж‰рген лексикалыќ единицалардыњ маѓанасыныњ µзгеруі, шындыќтыњ дамуына жєне д‰ние танудыњ терњдеуіне байланысты жеке сµздердіњ маѓанасыныњ кµбеюі, сµздіњ морфологиялыќ жаѓынан µзгеріске ±шырап, туынды сµздердіњ пайда болуы жєне таѓы басќаларыњ бєрі тілдіњ дамуыныњ ішкі факторларына жатады.
Сµз ќ±рау, терминология жасау дєст‰рлері дамыѓан тілдерде, єдетте б±л дєст‰рлері жања сµздер мен терминдер жасау процесіне тікелей єсер етіп, халыќтыњ µзініњ ќауымдастыѓынын ќорѓап, µзін танытуѓа ±мтылдыратын фатор болыптабылады. Сµйтіп, тілдіњ сµздік ќорыныњ молдыѓы µткендегі ±лтыќ ќатнастардыњ жєне ќазіргі кездегі даму дењгейін бейнелендіруші кµрінісі болып табылады.
Ѓылыми мєліметтерге ќараѓанда, ќазіргі орыс тілініњ лек сикасыныњ тењ жарымына жуыѓы шет тілдерден ауыќан кірме сµздер екен. Тарихта белгілі орыс патшасы Петр I XYIII ѓасырдыњ басында Ресейдіњ батыс жаќ шекарасын ашып, батыс европалыќ ѓылым мен техникаѓа кењ жол ашты. Содан бергі екі-‰ш ѓасырдыњ ішінде орыс тілі дамудыњ ‰лкен жолынан µтіп, ќазі сµздік ќоры бай, ѓылыми т±рѓыдан айтарлыќтай зерттелген тілге айналды. М±ныњ себебі, кензінде А. С. Пушкин атап кµрсеткендей, орыс тілі “бµтен тілдермен ќатнасында сµз ќабылдаѓыш , ќонаќ жайшыл” болды, соныњ арќасында басќа тілдердіњ жетістіктерініњ есебінен тез байыды: т‰рік тілдерінен алмаз, базар, деньги (тењге), ќолпаќ (ќалпаќ), сундук(сандыќ), торба жєне ж‰здеген сµздер, араб тілінен: алгебра, алкоголь ализарин, адмирал, алгоритм, ќазна сияќты ондаѓан сµздер µтті.
Сонымен, тілдіњ лексикалыќ ќорын молайтудыњ т‰рлі жолдары, єдіс-тєсілдері бар. Олардыњ бєрін д±рыс т‰сіну ‰шін тілдіњ µзініњ ішкі жєне сыртќы ќайшылыќтары бар к‰рделі система деп ќарастырып, тілдіњ ілгері дамуыныњ ќозѓаушы к‰ші ењ алдымен ішкі ќайшылыќтары деп білу ќажет. Ал тілдіњ дамуыныњ т‰рлі жаќтарыныњ ішінде ењ алдымен лексикалыќ жаѓынан жетілуі екен.Лексиканыњ жетілуіоныњ тек сан жаѓынан кµбеюі ѓана емес, сапа жаѓынан дамуыныњ да мањызы зор. Бір т±тас ±лттыќ тілдіњ ќалыптасу дєуірінде лексиканыњ ќоры б±ќррынѓы дєуірлерге ќараѓанда тезірек ж‰реді, µйткені капитализм т±сында єкономикалыќ бірліктіњѓ ќалыптасуы ±лттыќ ќауымдастыќтыњ т‰зілуіне байланысты тілдердіњ бірт±тас ±лттыќ тілге бірігуін тудырады. М±ныњ бєрі тілдіњ дамуыныњ ішкі жєне сыртќы жаќтарыныњ µзара єрекеттес,уі т‰рлі дєуірлерде т‰рліше болатынын кµрсетеді.