Тілдің хабарларды тиянаќтау, саќтау жөне басќаларға жеткізу ќызметі ойлаумен бірлікте, шындыќ дүниені танып білуге бағытталған адамның бүкіл рухани іс-өрекетімен тығыз байланысты, өйткені ол екеуі бірге туып, калыптасып, дамып келеді. Адамдардың өзара ой-пікір алмасуы ењ алдымен ой мен тілдіњ өзара байланыс проблемасы болып табылады.
¦заќ ғасырлар бойғы даму тарихында тіл ±ғымы да, ойлау ±гымы да түрліше маам±нға ие болды. Тілдіњ өуелбастағы, ќазіргі кездегі тар маѓанада алғандағыдай, ±ғымы табиғи сейлеу тілін, яғни адамдардыњ ойлау, хабар жинау жєне тарату, басқалармен қатынас жасау үшін кызмет ететін тарихи калыптаскан дыбыстар жүйесін білдіреді. Ал кең мағнада алғанда, тіл дегеніміз белгілі бір халыктың тарихи-әлеуметтік түрғыдан жинаќтап т±жырымдаған, ±лттық сипатта өңдеген сөздік қ±рамы жєне сол халыќтың сөйлеу ерекшеліктеріне сөйкес грамматикалыќ ќ±рылысы мен зањдылыќ, ережелері бар қатынас жасау ќ±ралы. Б±ған информация жинау, саќтау жєне өњдеу үшін ќызмет ететін барлыќ таңбалар жүйесі, оның ішінде, мөселен, єлектрондыќ есептеу машиналарыныњ ж±мысын программалаушы формальдыќ «тіл» де т.б. жатады. Кең мағынада алғандағы «тіл» жалпы, абстракциялыќ ұғым, өйткені оѓан бүкіл сөздердіњ бар ќоры мен грамматикалыќ ережелер, ауызша, жазбаша сөйлеу мен баспасөз, мылќау-саңыраулардыњ ымдау тілі, соќырлардыњ картон ќағазға тесіп жазылған тілі және басќа да ќатынас жасау ќ±ралдарыныњ бєрі жатады.
Бұл абстракциялыќ тіл ±ғымынан «сөйлеу» деген ±ѓымды айыра білу қажет. Сµйлеу деген ќатынас жасаудың нақты жаѓдайында ж±мыс істейтін тіл. Мөселен, ауызша айтылатын немесе жазбаша сөйлемдер тілге жатпайды, сөйлеуге жатады. Сөйлеу — ойдың материалдыќ көрінісі. М±нда рухани дүниеніњ мазм±ны сөздіњ көмегі арќасында басќа адамдарға арналған сыртќы шындыќќа айналады. Демек, ой-сананың шындыѓы — тілдің өзі емес, оның ќ±рамындағьі сөздердін сөйлемдегі тіркесі. Сөйлемде түжырымдалған мазм±н шынында ойлаудың мазм±ны. «Ойлау» ұғымының да екі түрлі қолданылатын мазмұны бар. Ойлау дегеніміз, кең маѓынада алғанда, шындыќ дүниедегі нәрселер мен ќ±былыстар туралы наќты-сезімдік бейнелер (елестету) жөне заттар мен олардыњ ќасиеттерің бейнелендіретін ұғымдар арќылы жүзеге асатын рухани кызмет. Ойлау материалдыќ дүниенің мида бейнеленуі болып табылады. Жалпылама т±рѓыдан алғанда, ойлау наќты-сезімдік (заттың-бейнелік) және абстракцялык-±ғымдыќ (логикалыќ) болып бөлінеді. Наќты-сезімдік ойлау шындық дүние нәрселерініњ наќты-заттыќ бейнесі түрінде есте саќталып, ќажет болғанда сол бейнені сезім мүшелерініц көмегімен қайта жањғырту турінде іске асады.
Тар маѓанада алғанда, ойлау дегеніміз абстракциялык ұғым, пікір, ойќорытындылардың кµмегімен іске асатын логикалыќ лроцесс.
Адамныњ дүние тануы екі сатыдан — сезімдік жөне абстрєкциялык ойлау сатыларынан т±рады. Сезімдік таным дегеніміз кµру, есіту, дєм сезу, иіс сезу мүше-лері арќылы жөне терінің көмегімен сипап білу арќылы сыртқы дүниедегі заттар мен ќ±былыстардыњ сапа, ќасиеттерін танып білу. Оныњ негізгі формаларына туйсік, қабылдау жене елестету процестері жатады. Егер түйсік нөрсенің жеке белгі, ќасиеттерініњ бейнеленуі болса, ал қабылдау нєрсеніњ бірт±тас бейнесі. Сезімдік танымның үшінші формасы елестету деп аталады. Елестету дегеніміз б±рын ќабылданған нәрсенің көрнекі бейнесін сезім мүшелері арќылы ќайта жаңғырту процессі.
Елестету нөрселердщ көрнекі бейнесіне байланысты, ал ойлау жөне оның негізгі формалары — ±ѓым, пікір, ойќорытынды абстрактілі бейне болып табылады, Алайда елестетуде жалпылаудың әлементтері бар.
¦ѓыну деген заттар мен нәрселердің мәнді ќасиеттері мен жақтарын ашуды білдіреді. Олай болса, сезімдік танымнан абстракциялыќ ойлауға көшу шындыќтан дерексіз1 бірдеңеге өту емес, нақты сезімдік материалдан терең мазм±нды ойлауға көшу деген сөз.
Ойлау дегеніміз, сонымен, заттар мен ќ±былыстардың мєнді қасиеттері мен қатынас — байланыстарын мақсатқа сай абстрактілі, жанама және жалпылау форормаеында бейнелендіру процесі. Ойлау процесі аса күрделі жанама жолмен жүреді. Ойлаудыњ б±л жанамалылыќ сипатының объективтік негізі бар; ол — шындыќ дүниедегі жанама байланыстар мен ќатынастар.
Ойлау сондай-аќ адамның сапа жағынан алуан түрлі таным формаларымен жанама байланыста. Олар — сезімдік әсер, символдыќ бейнелер, тіл ќ±былыстары т.т. Жалпылау дегеніміз белгілі топќа, класќа жататын жекеше заттар мен ќ±былыстардың мєнді қасиеттері мен белгілерін сол топќа жататын барлыќ нәрсе-лерге ойша ќолдануды айтады. Сөйтіп, бұл логикалыќ өдіс бойынша ой жекеден жалпыға, жалпылығы кемдеу ұғымнан жалпылығы кеңдеу ұғымға көшу жолымен іске асады.
¦ѓым дегеніміз ойлаудың заттар мен қ±былыстардың жалпы, мәнді және ќажетті ќасиеттері мен белгілерін бейнелендіретін формасы екен. ¦ғым — мазмұны жағынан объективтік, логикалыќ формасы жағынан субъективтік.
Ойлаудың екінші формасы — пікір. Пікірді ойлаудың екінші формасы деп отырғанымыздың себебі — ол ±ғымдардыњ логикалыќ байланысынан ќ±рылады, ал ұғымдардыњ. байланысы — шындыќ дүниедегі заттар мен ќ±былыстардың байланысыныњ бейнесі. Пікір дегеніміз — ±ѓымдардың байланысының көмегімен бірдеңе жайында не қостайтын не терістейтін ойдың формасы. Егер үғымның тілдік формасы сөз жөне сөздер тірекесі болса, пікірдің тілдік формасы грамматикалыќ сөйлем. Белгілі бір пікірге келу үшін адам ой қорытындысын жасауы тиіс. Екі немесе одан да көп пікірлерден (алғы шарттардан) ќорытынды деп аталатын жања пікір т±жырымдап шыѓарудың логикалық төсілін ой қорытынды деп айтады. Мысалы, «Егер адам ауырып қалса, онда ол жұмысұа келе алмайды; Сәрсен ауырып қалыпты, демек, ол жұмысқа келе алмайды». Ой қорытынды да жекеше мен жалпыланатын, мән мен құбылыстың, себеп пен салдардың арасындағы диалектикалық қарым-қатынасты бейнелендіреді.
Адам ойының диалектикалық жолына сәйкес ой қорытындының негізгі екі формасын ќарастырамыз. Оның бірі — индукциялык ой қорытынды, екіншісі дедукциялық ой қорытынды; бір сөзбен олар индукция және дедукция деп аталады. Индукция ойлаудыњ жеке фактілерден немесе жалпылығы кем пікірлерден жалпы қорытынды шығарудың логикалық тәсілі, ал дедукция, бұған керісінше, жалпы алғы шарттан жекеше немесе жалпылығы кем ќорытынды шығарудың логикалық тәсілі.
Индукцияның екі түрі бар — толық және толымсыз индукция. Бұл екеуі де ақиқаттығы ықтимал ғана қорытынды береді, индукцияның Ф.Бєкои негізін салған ғылыми иңдукция деп аталатын ерекше бір түрі ақиқат қорытынды береді — бұл соңғы жеке құбылыстардың себепті байланысын ашып көрсетудің логикалық әдістерін қолдануға негізделеді.
Дедукциялық ой қорытындыда жаңа пікір — қорытынды алғы шарттардан ќажетті түрде шығады, өйткені жалпы алғы шарт шындық дүниедегі жалпылықты бейнелендіреді де, корытындыдағы жеке шындықтағы жалпылыққа енетін жекешені бейнелендіреді, сөйтіп объективтік жалпылық пен ерекше, жекешенің арасындағы ќажетті байланыс адам ойының логикалыќ ќажеттілігін ќұрады. Тілдің атқаратын қоғамдық қызметтері іштей қайшылықты. Тілдің танымдық (гносеологаялык) қызметі оның үздіксіз өзгеріп, жетіліп отыруын талап етеді, өйткені ғылым мен техниканың, мәдениеттің дамуының бейнесі болып табылатын ол абстракциялар мен ұғымдар, теориялар тілдің негізінде іске асады. Бұл қызметінің өзі бір-біріне қарама-қарсы жалпылаушы және нактылаушы деген танымдық функциялардан тұрады. Тілдің сондай-ақ адамдар арасында қарым-қатынас орнатуға бағытталған коммуникативтік функциясы да қайшылықты: қарым-қатынас, ой-пікір алмасу қызметін атқару үшін ол шындыққа сәйкес игеріліп отыруы тиіс — мұнсыз өз функциясын тиісінше орындай алмайды; бірақ тіл осы міндетін дұрыс орындауы үшін, мүмкіншілігінше тұрақты болуы тиіс екен.