Сөйлем-ең басты тілдік едециналдың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас тілдік басқа құбылыстардан ең алдымен комуникативті қызыметіі яғни шындық болмыстың әйтеуір бір бөлшнгі жайында хабар беру қызыметі жағынан ажыратылады.Демек, сөйлем толық коммуникативті қызыметі бар синтаксистік еденица бір деме жайында хабарлау қызыметі она синтаксистік басқа құбылыстардан мысалы, сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде қаратылады. 1)Жер жыртылады дегенмен 2)жер жырту деген мысалдарды салыстырудан мынаны көруге болады.1) сөйлемде, 2)сөз тіркесі. Сөйлем-құрылымдық үлгісі басқа синтаксистік канструкциялардан, мысалы, сөз тіркесіен өзгеше болады.Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның дербес еденица ретінде,атап айтқанда,сөйлемнің дербестігін бар бөлшегі ретінде, қызымет атқаруына мүмкіндік береді.Тілдік еденица ретіндегі сөйлемге дербес қолдануға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі-бастауыш-баяндауыштың құрылымдық үлгісі.Бастауыш-баяндауыштық құрылым –синтаксистік басқа канструкцияларға емес, сөйлемге коммуникативті қасиетімен, яғни бірдеме жайында хабар беру қызыметімен сипатталатын синтаксистік еденица.
- Сөйлем- коммуникативті қызыметімен, яғни шындық болмыстың бір бөлщегі жайында хабар беретін қызыметімен, сипатталатын синтаксистік еденица.
- Сөздің де, сөз тіркесініңде де қызыметі-моминативті қызымет болса, сөйлемнің қызыметі- коммуникативті қызымет.
- Сөйлемнің құрылымдық үлгісі бастауыш-баяндауыштық үлгісі. Бастауыш-баяндауыштың құрылым –синтаксистік басқа канструкцияларға емес- сөйлемге ғана тән.
- Сөйлемге тән белгілердің бірі- интонация. Сөйлем тілдік басқа құбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыртылады.
- Сөйлем объективтілік модальдік котегориясы, синтаксистік шақ ж\е рай котегорияларымен ж\е осы котегорияларды білдіретін құралдардың жүйеімен сипатталады.
- Прдикативтілік — әрбір сөйлемге тән басты белгі. Прдикативтік сөйлемнің грамматикалық мағанасы ретінде танылады.
- Сөйлемде объективті- модальдык мағанадан басқа субъективі – модальдылық мағана да болады. Субъективті – модальдык мағананың қатарына күшейту мен әсерлеу, құптау мен жақтырмау, сену мен күдіктену ж\е т.б осылар тәріздес мағаналар енеді. Субъективті – модальдык мағана алуан түрлі құрал тәсілдер, атап айтқанда, интонация тәслі, әр түрлі тұрғыдан қарастырылады да, осыған орай, оларға түрліше классификация жасалады.
Хабардың мақсатына қарай сөйлемдер 2 топқа бөлінеді:1- хабарлы сөйлем, 2- сұраулы сөйлем.
Сөйлемдер өзін құрастырушы сыңарлардың сипатына қарай жай сөйлем ж\е құрмалас сөйлем болып 2 топқа бөлінеді.Жай сөйлем сөздерден, сөздердің формулаларынан жасалса, яғни жай сөйлемді құрастырушы сыңарлар сөздермен сөз формулалары болса, құрмалас сөйлем жай сөйлемдерге тән қасиеті бар сыңарлардан жасалады.
Жай сөйлемнің 2 түрлі құрылымдық үлгісі бар:оның бірі- екі құрамды үлгі, екіншісі – бір құрамды үлгі. Екі құрамды сөйлемнің құрылымдық үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады.Мұндай бос мүше бір компонентті де, екі компонентті де болуы мүмкін.
Мысалы:1)Түн. Вокзал. Өрт! Ж\е т.б 2)Мыңдаған жүргіншілер.Сіркіреген жауын.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемнен өзін құрастырушы компоненттердің табиғаты мен сипаты жағынан ажыратылады.Жай сөйлем сөзжердің формаларынан, олардың тіркесінен құралса құрмалас сөйлем жай сөйлемге тән қасиеттері бар компоненттерден құралады.
Құрмалас сөйлемді құрастырушыкомпоненттер прдикативтілік котегорияға ие болды.
Құрмалас сөйлемді компоненттерінің арасындағы байланыс салалас байланыс ж\е бағыныңқы байланыс түрінде болуы мүмкін. Осыған орай құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас сөйлем ж\е сабақтас құрмалас сөйлем болып екі топқа бөлінеді.
Сабақтас құрмалас сөйлем деп құрастырушыкомпоненттері салаласабайланысқан
сөйлемді айтамыз.Салалас құрмалас сөйлем іштей ашық құрылымды ж\е жабық құрылымды салалас сөйлемдер болып бөлінеді.
Сабақтас құрмалас сөйлем деп құрамындағы компоненттерінің бірі екіншісіне бағына байлансқан сөйлемді айтамыз. Мысалы:Күштілермен сөз айтыса, бас изеимін шыбындап.(Абай). Әдейі барған жұмысы көңілдегідей аяқталған соң Ыбырай мақтанғандай болып қалды (С.Мұханов)
Сөйлем қатынас жасаудың негізгі формасы ретінде жұмсалады.Сөйлем ойды айтып берудің ж\е хабарлаудың негізгі құралы ретінде пайымдаумен тығыз байланыста болады.Сөйлем байымдаудың тікелей шындығы, байымдауды айтып берудің құралы. Бірақ бұдан сөйлем тек даяр тұрған байымдауды ғана білдіреді байымдаудың жасалу процесі сөйлемнің жасалу процесіне тыс болады екен деген ұғым тумасқа тиісті.Шындығында байымдаудың жасалу процесі сөйлемнің жасалу процесцмен қатар, бір мезетте іске асады.
Сөйлем мен байымдау бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ ол байланыс өте-мөте күрделі байланыс. Бұлардың арасындағы байланыс пен айырмашылықты жете түсіну үшін байымдау мен сөйлемнің әрқайсысына тән белгілердің ж\е олардың әрқайсысының құрылымдық ерекшеліктерін айқындап айту қажет.
Сөйлем – байымдауда логикалық субъект пен предикаттың қатынасынан көрінетін прдикативтілік пен екі құрамды сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың қарым-қатынасынан көрінетін ж\е сөйлемнің ретіндегі баяндауышты сипаттайтын синтаксистік категория- баяндауыштық бір емес .
Прдикативтіліктің баяндауыштықтан айырмасы сол, ол сөйлемнің шындық болмысқа қатысын сипаттайды; прдикативтілік сөйлемнің бір ғана мүшесінің, мысалы, баяндауыштың емес, бүтіндей сөйлемніңқасиеті болып саналады.
“Бастауыш немесе бастауыштың тобы логикалық субъектіні, ал баяндауыш немесе баяндауыштың тобы логикалық предикатты білдіргенде ғана, баяндауыштық пен предикативтілік бір-бірімен сәйкес келеді.
Сөйлем байымдауды ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге айтылған ойға, берілген хабарға адамның қатысын, алуан түрлі эмоциясын да білдіреді