Түрлі экологиялық факторлар әсерінде өсімдіктердің белгілі – бір морфологиялық көрінісі және тіршілік формалары пайда болады. Түрмен тіршілік формалары бір нәрсе емес : бір түр түрлі экологиялық жағдайда әртүрлі тіршілік форма көрінісінде болуы мүмкін мыс : ағаштар тіршілік ету жағдайына қарай бұта, жерге жайылып өсетін әртүрлі формаларда болуы мүмкін.
Тіршілік форма терминін 1884ж Варминг енгізген. Тіршілік форма дегенде ағаштың (индивид) вегетатив денесі бүкіл өмірінде сыртқы ортамен байланысты болған форма түсініледі. Н.С.Серебряков тіршілік форма туралы “1962,1964) анықрақ түсінік беріп ол тіршілік форма дегенде өсімдіктер группасының маусымдық даму мен байланысты болған ерекшеліктері түсінілген. Өсімдіктердің маусымдық дамуда органдардың өсу, жаңалау әдістері сыртқы көріністері, өсімдіктердің сыртқы ортаға бейімделуі айтылған.
Өсімдіктер антогенезінде тіршілік формалары тұрақты емес өзгерушен болады. Жетілген өсімдіктерде тіршілік формалары толығымен жетілген болады. Соның үшін бір түрлі тіршілік формада кездесуі мүмкін. Мұны классификацияда пайдалану мүмкін. Бір түр немесе бірнеше тіршілік формада кездесуі мүмкін. Өсімдіктер антогенезі дәуірінде өзгеріп тұратын тіршілік формалар түрдің бір бөлігі және фитоценоздың бір бөлігін құрайтын популяциялар пайда етеді. Демек фитоценоз толық жетілген өсімдіктерде ғана емес жасымен өзгеріп тұратын тіршілік формалар жиындысы болып та характерленеді.
Тіршілік формалар туралы ғылымның тарихы.
Тіршілік формалар ботаника ғылымының дамуының алғашқы басқыштарында ғалымдардың пікірінде болған “Тіршілік форма” түсінігі эрадан алдыңғы 300 жыл Теофраст еңбектерінде кең талданған. Ол “Исследование о растениях” деген еңбегінде: ағаш бұта, шала бұта, шөптесін өсімдіктерді талдаған, өз системасын түзген. Одан пайдаланған. К.Линней жұмыстарынан соң систематикада тіршілік формалардан (негізгі вегетатив белгілер) пайдалану тоқтатылған. К. Линней өз системасында генератив, жыныстық белгілерге негізделіп түзген.
Тіршілік формаларға қызығу ХІХ – ғасырда А.Гумбольттың “Идей физиономичности растений” атты еңбегі (1806) басылып шықаннан кейін туылды. Гумбольт алғаш 16соң 19 тіршілік формаларын анықтады. Бұл формалар климаттық жағдайға байланысты сыртқы көрінісінен бір – бірінен өзгешелігі болады. ХІХ – ғасырлардағы классификациялар арасында И.Г.Серебряков (1962) 2 бағытты таңдап алды.
- Тіршілік формалардың экологиялық – физиономиялық классификациясы. Яғни өсімдіктердің сыртқы көрінісіне негізделген классификация. Бұл группаға көп авторлар таңдаған классификациялар : 1). Кернер 1863 – 12 тіршілік форманы Дунай мемлекеттерінен келтіреді. 2). Гризебах (1872) “Растительность земного шара” деген кітабында тіршілік формаларын 7 группаға бөледі. 3. О.Друде 1887 өзінің биологиялық классификация деп аталған классификациясын өсімдік формаларын 7 негізгі топқа анықтады. Ол жер жүзінде өмір сүретінсу өсімдіктерінің 40 тіршілік формасын анықтады. Оларға төменгі сатыдағы өсімдіктерде ендірілген 1928ж В.Н.Сукачев СССР тайга зонасы ормандары үшін тіршілік формаларының өзіне тиісті бөліктерін ендірді. Б.А.Келлер 1923 –26, 1933, жылдары шөл, шала шөлдер үшін тіршілік формалар системасын ендірді. Ол систематикада экологиялық – географиялық әдісті негіздеп берді. В.В. Алехин 1936ж “География растений” деген кітабында СССР –дың Европа бөлігі үшін өсімдіктің тіршілік формалары классификациясын жаратты. Ол тіршілік формалардың 15 группасын анықтады.
Е.П. Коровин, Д.Н.Кашкаровтар бетпақ дала шөлдері үшін негізгі экологиялық формалары тізімін жаратты. И.Г.Серебряков морфологиялық – биологиялық бағыт бойынша тіршілік формаларының классификациясы олардың биологиялық ерекшеліктері мыс : өмірінің ұзындығы, даму ритмі, қоректену әдістері т.б. қолданылды.
Тіршілік формалары түсінігінің авторы болған Варминг 1884ж жан – жақты дамыған морфо – биологиялық системаны ендірді. Ол өсімдіктерді екі негізгі группаға бөлді : гипаксант өсімдіктер яғни монокарптар – моноциклділер, дициклділер, полициклділер. Көп жылдық поликарптылар – бұларды екі топшаға 1). әрекетсіз немесе баяу әрекеттенетін өсімдіктер 2). әрекеттену ерекшеліктеріне ие болған өсімдіктер – жер үстінде әрекеттенеді. (жіңгелектер айырмашылығын жер астында әрекеттенетіндер тамыр сабақ, тік тамырлары суда сүзіп жүретіндер Варминг системасының негізгі олардың бейімделушілігін анықтады).
ХХ – ғасырдың бастарында (1903,1905,1907) Раункиер кең таралған системаны ұсынды. Ол системасында тіршілік формалардың жылдың ыңғайсыз жағдайында тіршілік етуіне негізделген. Алғаш тіршілік формалары 5-типке бөлінген.
1 фанерофитер –(р) – бүртіктері жоғарыда (30см) ашық жайласқан 2. хамефиттер (Сһ) – ыңғайсыз кезеңдерде жаңалану бүртіктері топырақ бетіне жақын 20-30см) жайласқан
- Гемикриптофиттер – (Н) –бүртіктенуі мен өркендерінің ұшы топырақ беттерінде төсеме астында жайласқан.
- Криптофиттер –(к) –“жасырын” жер үсті сабағы толық жоғалған, жаңа бүртіктері жер астында әр түрлі тереңдікте сақтанып қалады. Криптофиттер : геофиттер (6) жер асты тамыр – сабақты б) гелофиттер – батпақты, сабақтары су үстінде, бүртіктері су астында жайласқан. в) гидрофиттер – бүтін өсімдік су астында болады. 5). Терофиттер – Тһ –ыңғайсыз дәуірде ұрық формасында болатын бір жылдық өсімдік.
Көпшілік авторлар Раункиер топтарын қосымшалар мен, белгілермен толтырды. Раункиер статистик әдісті қолданып тіршілік формалар топтарын климаттық жағдайға байланысты тарқалуын көрсетті. Түрлі область және зоналар үшін өз топтарының процент есебінде тарқалуын есептеп биологиялық спектр деп аталатын қарапайым әдісті ұсынды.
Тропик зоналарда бір түрлі ыстықтың, ылғалда фанерофиттер көбірек таралған (61%). Жазы ұзақ біртүрлі шөл зоналарында, Орта теңіз облыстарында терофиттер жоғары деңгейде (82%,42%). 1918жылы Гамс тіршілік формалардың терең үйренілген системасын ұсынды. Ол өсімдіктердің өмір сүру жерінің характері, қоректену әдістері, әрекеттену ерекшеліктерін пайдаланып, тіршілік формаларын 3 типке бөлді.
1 – тип бір түрлі ортада өмір сүретін және оған біріккен организмдер
2-тип әр түрлі ортада өмір сүретін организмдер – топырақта тамырланады, жер үсті бөлімдері ауада тіршілік етеді.
3-тип әрекеттең организмдер (төмен жануарлар) Гамс системасы негізінен синэкологиялық болып, өсімдіктердің тарқалуын, биоценология кейбір мәселелерін қамтиды.
Орыс ғалымы Г.Н.Висоцкий 1918ж “Евгеня”. Культурнофитологический очерк деп аталған классик еңбегінде тіршілік формалардың жаңа системасын ұсынды. Ол топтарды өсімдіктердің вегетативтік көбею және тарқалу әдістеріне қарап ажыратады. Оның системасы негізінен құры шөл үшін жалданған. Ол 6 бөлім және топшаларға ажыратады.
1- бөлім – вегетативті көбею ерекшеліктеріне ие көп жылдықтар, а) тік, шап – шаң, шым құраушылар.
2-бөлім актив вегетатив көбеюші көп жылдықтар – төселіп өсушілер – тамыр –сабақтылар, жалған тамырлылар.
3- бөлім жер үсті пиязды, қолтық түйінді көп жылдықтар.
1-3 бөлімдегілерді “превалидтер” деп атап оларға ылғалды және қоректік заттардың негізгі бөлімін қабылдауды жоғары тұратын өсімдіктер жатады. Олар фитоценозда негізгі орынды иелеп массалар құрайды.
4- бөлім көп жылдықтар, екі және бір жылдықтар (көктем, күзгілер)
5-бөлім құпия некелі төменгі сатыдағы өсімдіктер (мох,лищай, саңыр)
6-бөлім шөлдерде аз кездесетін ксилофиттер (n) ағаш, бұталар Г.Н.Висоцкий системасын Л.И.Казакеевич (1922) дамытып “Россияның Оңтүстік Шығысы өсімдіктерінің биологиясы ” деген еңбегінде дамытты. Ол тіршілік формаларын 5 топқа бөлген : тік тамырлылар (кіндік), шашақ тамырлылар, пияз немесе түйінділер, тамыр – сабақ жалған тамырлылар.
Кейінгі уақытта тіршілік формаларды үйрену бойынша ерекше бағыт эволюциялық – морфологиялық бағыт дамымақта. Бұл бағыт И.Г.Серебряковтікі. Оның ғылыми мектебіндегілер тіршілік формаларын эволюцион планда үйренеді. Сондай – ақ әр түрлі ботаник – географиялық зоналарда олардың антогенетикалық дамуын (актоморфогенезін) зерттейді. Өсімдіктер тіршілік формаларын Қазақстан территориясында В.В.Павлов,А.И.Быков, И.О.Байтуллиндер зерттеген.