Өсіміктердің сорға және таза төзімділігі

Сорға төзімділік ол топырақтағы артықша тұздардың әсерінде өсімдіктің өсуі. Бұндай өсімдіктер галофитттер деп аталады. Галофиттер сор топырақ ерітіндісі күйінде осмотикалық қысымға төзімді болады. Жоғары осмотикалық қысым минерал тұз есебіне, мәселен, сорлы суда пайда болса кей жағдайда көмірсулар есебіне пайда болады. Сор топырақтардың бірінші типі мәлім болды. Олар бір — бірінен өздерінің химиялық құрамы тұз мөлшері тереңдігіме ажыратылады. Саменгатстарда суда еритін тұз мөлшері 1% дейін жетеді. Сор топырақтың күштілігі, ерекшелігі оның құрамындағы натрий иондарына байланысты. Соның үшін сорлануды хлорлы сульфатты және араласу деп бөлінеді. Торланудың залалды әсері топырақта осмотикалық қысым күшейіп, өсімдіктің суда және минералдарда меңгеруге ол бермеуі есептеледі. Осыған байланысты сорланған топырақта кейбір топ өсімдіктері ғана өсе алады. Сорда өсе алмайтын өөсімдіктер гликофиттер деп жүргізіліп, олардың кейбіреулерінде сорға бейімделу пайда болады. Дүние жүзі ғалымдары көптеген еңбектері нәтижесінде сорда өсетін өсімдіктердің қорғаныс қасиеттерін зерттейді. Бұл галофиттердің физиологиялық қасиеттерін терең үйренуге алып келеді. Галофиттердің маңызды ерекшеліктерінің бірі олардың күшті осмотикалық қысымға ие. Топырақтан суды сорып алушы оның үшін олардың ұлпаларында осмотикалық қысым күші топыраққа қарағанда он — жүздеген есе күшті болуы керек. Келлердің анықтауы бойынша галофиттердің тамырлары электролиттерге күшті ток өткізгіштігі мәлім болды. Кейбір галофиттер өз жасушаларында топталған тұз мөлшері өте жоғары болады. Мәселен, салянок ( Atriplix convertifalia) өсімдігінде суда еритін тұз мөлшері 7% дейін жету анықталды. Олардың көп мөлшері NaSО4 натрилі тұзына сәйкес келеді. Солай етіп галофиттердің сорға төзімділік қасиеттерінің бірі олардың ішкі сорлануы екені мәлім болды. Галофиттердің басқа топтары зерттелгенде олардың топырақтан алынған тұздарды өз құрамында топтамастан оны арнайы қуыстары арқылы сабағы, жапырағы, ұлпалары сыртқа шығарып тастауы анықталды. Олардың сорға төзімділігі осы бейімділігімен белгіленеді. Бұған құм аймақтарда өсетін кеңрек (Statike) Тамирикс (Tamaprix) Лох ( Elalagnus) – тер кіреді. Үшінші топ галофиттерінің жоғары сорушы күші өз клеткаларында көп мөлшерде Тургор енген заттардың ұстаушы (органикалық қышқыл, қант т.б.)мәлім болды. Олардың протоплазмалары , өткізгіштігі гликофиттерден ерекшелігі жоқ. Бұндай топтарға жусан (Artemisia), Типгак (Festula) – лар кіріп, олар шөл және шөлейттерде өседі. Бұл өсімдіктердің қорғаныс реакцияларынан бірі меңгерілген иондардың ақуыз және органикалық қышқылдармен бірігуі деп есептеледі. Бұл мәселе әлі күнге дейін толық зерттелгені жоқ. Сорлануға бейімделген өсімдіктердің клетка шырындарының тұтқырлығы артуымен байланысты екені анықталды. Көпшілік жағдайда П. А. Геккел өсімдіктердің бейімделуін химиялық жолмен асыруды көрсетті. Тұқымды бор қышқылында малығанда сорға бейімделу жақсы нәтиже берді.

Газдарға төзімділік.Атмосфераға өндірістен шыққан әртүрлі шығындылар ауаның құрамын бұзып өсімдіктердің өсуіне жағымсыз әсерін тигізіп, өсімдіктер өнімділігін, сәнділігін бұзады. Кейбір жағдайда қурап қалуына себепші болады. Газ жапырақ устица немесе эпидермис арқылы өсімдік жасушаларына кіріп ерігеннен кейін цитоплазмаға әсер етеді.

Бұнда сілті немесе қышқыл пайда болады. Олар цитоплазмадағы барлық органоидтарға әсерін тигізеді. Мәселен – хлор бұталар жапырақтарында ( 0.1- 0.5 %) судың топталуы егер атмосферада хлордың көбеюі олардың 4-5 есе көбейіп кейін кері әсерін тигізуі анықталды. Өсімдіктердің қурауы олардың 2-ші вегетациялық дәуіріне дұрыс келеді. Газға төзімді өсімдіктерге лох, тұт, Терек, емен кіреді. Олардың құрамында хлор көп мөлшерде топталады. Олар сорланған топырақтарда жақсы өседі, демек газға және сорға төзімділік қасиеттер бір – біріне байланысты болады. Газға төзімділікті асару үшін 0,1 % сульфат немесе хлорид ерітіндісінде тұқымшаланады. Өсімдіктерге болса, осы ерітінділердің 0,2 % мен пүркеледі. Сондай-ақ өсімдіктерді жасанды жауынмен жуу газдарға төзімділікті асырады. Жаңбырдың өзі өсімдіктерді 30% улы заттардан тазалайды.