Өсімдіктің жер үсті органдары (мүшелерімен) арқылы суды буландыруы транспирация деп аталады. Бұл өте маңызды физиялогиялық құбылыс. Жапырақ транспирациялаушы мүше, су жапырақ ұстицалары арқылы буланады нәтижеде су кемейіп сору күші арта барады. Суды топырақтар жасушалар бір-біріне өткізіп кейін тамыр түтікшелеріне ұзатады одан денесіне өтіп суды сору күші арта барады. Жапырақтың пластинка тәрізді пішіні фотосинтез және транспирация үшін қолайлықтар жаратады. Қаптаушы ұлпалар этодермис жасушаларында арнайы ауызы бар устицалар жайғасқан олар көбінесе топырақтың төменгі эпидермисіне жайласады эпидемис кутикула қабаты және түкшелермен қапталады. Транспирация 2-сатыда жүреді.
- Судың жапырақ тамырына мезофилге өтеді.
- Мезофил жасушаларының қабырғаларында буланған су жасушалар арасындағы бастапқы одан кейін устица немесе кутикула қабаты арқылы атмосфераға шығады.
Транспирация нәтижесінде шыққан судың 95-97% устицалармен қалған 3-5% кутикула арқылы атмосфераға тарқалады демек жапырақтағы устица саны және олардың жағдайы таранспирация белсенділігін белгілейтін фактор есептеледі. 1 см2 жапырақ көлемінде 50-500 ге дейін ауызшалар болады су жетерлі жағадайда ашық, топшылықты кезде жабылып тұрады көптеген өсімдіктерді жарықта ашылып қараңғыда жабылады таңда ауызшалар көбі ашық болады кешке барып жабылады. Транспирация интенсивтігі төмендегенде жасушалар аралығында жиналған сулар кутикула арқылы буланады ол кутикуланың жұқа, қалыңдығына байланысты кутикула жуқа болса процесс жылдамырақ жүреді. Судың өсімдік денесіне кіруі жіне шығуы су баланысы деп жүргізіледі. Олар әдетте бір — біріне сәйкес келеді. Бірақта жаз айларында күн ыстық болғанда транспирация күшейіп салыстырмалы теңдік пайда болады немесе кірген судан шыққан су мөлшері артығырақ болады. Бұл жағдай су тапшылығы делінеді жоғарыда суды әрекетке келтіруші күш транспирация күші дейіледі транспирация температураға, өсімдік түріне және жасау жағдайына байланысты болады.
Транспирация интенсивті 1м2 жапырақ көлемі 1 сағат ішінде буландырған су мөлшерімен өлшенеді. Бұл орташа күндізі 15-220 г/м2 болса түнде 1-20 г/м2 ты құрайды. Мақтада жаз айларында транспирация интенсивтігі 450-1200 г/м2ты құрайды. Транспирация коэфиценті ол 1 гр органикалық заттың пайда болуы үшін жұмсалған су мөлшері мәселен мақтада бұл көрсеткіш 891 ден 1000грға немесе 1 тонна органикалық зат алу үшін 300 тонна су жұмсалады.
Транспирация өнімділігі ол 1000 гр су жұмсалғанда пайда болатын органикалық зат мөлшері көптеген өсімдіктерде бұл 2-3 гр ды құрайды немесе өсімдік өз денесінен өтетін су мөлшерінің 99,8% транспирацияға жұмсаса қалған 0,2% органика зат пайда етуге жұмсайды транспирация сору күші өсімдік түріне байланысты Ағаштарды бұл күш тамыр қысымынан бірнеше рет жоғары болса шөптестерде бұл керісі болады.
Транспирация нәтижесінде өсімдік тимпературасы алмастыра температурасынан төмен болады бірақ шөл өсімдіктерінде көлеңкеде өсушілерге қарағанда 5-60 жоғары болады оларда фотосинтез үшін қолайлы жағдай туылады.
Су тапшылығынада өсімдік қызып кетеді физиялогиялық құбылыстар бұзылуымен өсімдік өлімге душар болуы мүмкін. Көбінесе су тапшылдығы 5-10%ті құралды топырақта ылғалдық кемейгенде өсімдікте су баланысы бұзылады жапырақ солуы күзетіледі.
Су тапшылдығы төмендегі формула мен есептелінеді.
Д= (1 M) 100
М1
Д – су тапшылдығы
М- жапырақ кесімінің суға салынғанша салмағы.
М1— жапырақ кесімінен суға салынғаннан кейінгі уақыт (1 сағат) өсімдіктер уақытша немесе ұзақ уақыт солуы мүмкін уақытша солу күн ыстық және құрғақ болғанда күзетіледі. Су баланысы бұзылып кешкі салқында өз қалпына келеді оныңда өсімдіктер өнімділігіне әсері бар себебі фотосинтез байаулайды егер топырақтағы су (ылғалдық) мөлшері кемейсе ұзақ уақыт солу жалғасады бұнда су баланысы кешкі уақыттарда қалпына келмейді, түнде қалыпты жағдайға жетіспеген су мөлшері қалдық тапшылдығы дейіледі оның артық болуы өсімдіктің қурап қалуына келіп соғады. Солу генератив мүшелерге үлкен залалы тиеді. Гүл жемістер төгіліп кетеді су тапшылығы түрлі өсімдіктерде түрлі әсер етеді мәселен картоп өз денесінен 3/1 бөлік суды жойтқанмен солу күзетілмейді. Бұршақты өсімдіктер 13-15% су тапшылдығынан солып қалады.
Антитранспираторлар
Кеибір химиялық заттарды өсімдіктерге пүркегенімізде транспирация интенсивтігі байаулайды олар антитранспираторлар деп жүргізіледі. Олар 2 түрде болады.
- Устицалардың жабылуына алып келеді.
- Жапырақ бетінде жұқа перде пайда етеді бірінші топқа меркурацетат
С8Н8О2 абсцизат қышқылы С15Н20О4 кіреді олардың әсерінде тұрғар қысымы кемейіп устицалар жабылады 10-15 күн 50 % ке деин су булануын төмендетеді екінші топқа полэтилен, пролипропилен, поливинилхлорид тәрізді полимерлер кіреді олардың әсерінде жапырақ пластинкалардың жұқа перделер пайда болып судың үшып кетуіне сақтайды бұл әдіспенде су тапшылдығын 50% көбірек тежеуге болады оларды қажетті уақыттарда қолданса тиімді нәтиже береді.
Өсімдіктерді суғарудың физиологиялық негіздері.
Өсімдіктерді қолдан суландыру өнімді асырудың көзі есептеледі су тапшылдығы қолайлы болады су физиологиялық өзгерістерге жақсы әсер етеді бірақта суғаруда барлық факторлар есепке алынады қажетті су мөлшері уақытша суғару саны оның белгіленуі қажет
Өсімдіктерде вегетация дәуірінде берілетін су мөлшері оның нормасы төмендегідей формуламен анықталады
Е= Аp + ∆W+M
Е – жалпы су мөлшері м3/га
Ар- өсімдік жаңбырдан алған суы м3/га
М – бір рет суғару нормасы м3/га
Мақта үшін 3500-10000 м3/га.