Жер бетінен биікке көтерілген сайын ауаның температурасы төмендей беретіні белгілі (орта есеппен әрбір 100 м биіктікке кетерілгенде оның қанша төмендейтінін естеріңе түсіріңдер). Биіктікке сәйкес тек ауаның температурасы ғана емес, сонымен бірге ылғал мөлшері де өзгереді. Жоғары кетерілген ауа салкындағанда оның бойындағы ылғал бөлінеді де, су тамшыларына айналып, бүлт күрайды. Бұлттан жауын-шашын жауады. Ол жылу мен ылғал мәлшерін өзгертеді. Екінші сөзбен айтканда, биіктікке сөйкес бүкіл табиғат кешені езгереді. Сөйтіп табиғат кешендерінің таралуына байланысты биіктік белдеу пайда
болады.
Биіктік белдеулердің орналасуындағы ортак заңдылык — тау кандай ендіктің табиғат зонасында жатса, белдеу сол зонадан басталады. Мәселен, Қазацстан Алтайына батысында дала зонасы келіп тіреледі. Сон-дыктан Алтай тауының батыс етегінде биіктік белдеу даладан бастала-ды. Ол жоғарыда алдымен орманды дала белдеуіне, одан әрі орман белдеуіне өтеді. Таудыр; жоғарғы беткейін тау шалғыны белдеуі, ал тау басын мәңгі қар мен мүз алып жатады
Солтүстік Тянъ-Шанъ шөл зонасында жатыр. Сондықтан оған кіретін пе Алатауының етегінде шөл алдымен шөлейтке өтеді.
Таулардың жел жақ және ық жак беткейлерінде, сондай-ак тау сүйесінің шеткі және ішкі жоталарында биіктік белдеу сипаты бір-ірінен ерекшеленіп тұрады.
Табиғат кешендерін қорғаудың қажеттігі. «Географиялық қабық — Жердің ерекше кешенді қабығы» деген тақырыптан жер бетіндегі табиғат кешендерін құраушы компоненттердің бір-бірімен тығыз бай-анысты екендігін байкадыңдар. Олардың бірінің шамадан тыс өзгерісі асқаларының да өзгеруіне алып келеді. Соның нәтижесінде бүкіл бір умақтың табиғат кешені өзінің алғашқы табиғи күйінен айырылады эмесе мүлде жойылады.
Атлант мұхитында, Оңтүстік Америка мен Африканың аралыгында Өулие Елена деген шағын арал бар. Арал тропиктік белдеуде жатыр. Адам қоныстанбаған. Ол аралда ит тұмсығы батпайтын қалың тропиктік орман өскен екен. Аралды 1502 ж. португал теңізшілері ашып, оған ешкі өкеліп жібереді. Арада 200 жыл еткеннен кейін әлгі ешкілер аралдың бүкіл өсімдігін түк қоймай жеп бітірген. Өсімдіксіз калған жалаңаш топырақ кабатын су тез шайып, құнарын түгелдей мұхитқа ағызып алып кеткен. Нәтижесінде бұрын қалың орман жай-қалған жасыл арал құлазыған қу шөлге айналған.
Адамның шаруашылық әрекетінің барған сайын күшеюіне байла-істы табиғат кешендерінің мұндай жайсыз өзгерісі кең етек алып тұр.Аң және балық аулаумен айналысқан алғашқы қауым адамдары табиғатқа бағынышты болды. Ол кезде адамның табиғатқа, жеке алғанда ланатын аң мөлшеріне әсері онша байқалған жоқ.
Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы адамның табиғатқа ықпалын күшейтті. Далалық алқаптардың жыртылуы, егістік жерді кеңейту орманды жиі және ептеу ісі, құрғақшылық аудандардағы жер суару жұмыстары табиғат кешендерін өзгертпей қоймады (қанда өзгеріске ұшырайтынын ойластырыңдар).
Адамның табиғатқа теріс әсері әсіресе ірі өнеркәсіптің дамуына байланысты апатты сипат алды. Адам табиғат байлықтарын бірінен соң бірі шаруашылық мақсатына игере бастады. Өсімдік, топырақ, жануарлаі мен қоса пайдалы казбаларды, суды, ауаны барған сайын кең көлемді пайдаланатын жағдайға келді. Табиғат байлыктарын тұтыну әсіресе XІ ғасырдың 2-жартысында ғылым мен техниканың пәрменді түрде дамуына байланысты барынша кең етек алды. Ендігі жерде адамның табиғатқа әсері оның байлықтарын пайдаланумен бірге табиғи ортаны ластасау, табиғат кешендерін қайта қалпына келместей дәрежеде бұзу сипатына ие болып отыр.
Ғалымдардың есептеуінше, адам жер беті табиғат кешендерінің жалпы көлемінің 60%-ын игеріп, оны белгілі бір дәрежеде өзгерткен, 20-ын түгелдей өзгерткен.
Қазіргі кезде адамдар табиғи отын мен шикізатты өндіріске өте ке мөлшерде пайдаланады. Сонымен бірге әндіріс орындары, жылу элект стансалары, автокеліктер орасан көп қалдык шығарады. Бұл қалдыі тар ұзақ уақыт бойы топыраққа, суға және ауаға қосылып келеді. Өндір қоқыстары барған сайын жер бетіне жайылып жатыр. Қалдық улы заттар өзендер мен көлдерге қосылып, олардағы тіршілікті құртады. Химиялық зияңды қалдықтар табиғи ортаға басқа жолмен де қосыл: ды. Жер бетінде көбейіп бара жатқан халықты азық-түлікпен қамтам; сыз ету үшін егін шығымын арттыру мақсатында топыраққа химиялық ашылады. Бұл тыңайтқыштар мен пестицидтер бір жағынан егін шығі мын арттыруға кемектескенімен, екінші жағыиан кәп мөлшерде шоғы; ланған жағдайда адам ағзасына зиянды әсерін тигізеді. Олар топырақта және суда жинақталып, одан шөп қоректі жануарлардың денесіне дариды. Сөйтіп олардың еті мен сүтінен жасалған тағамдар арқылы адам ағзасын улайды.
Өзендерге шайылып қосылған улы заттар теңіздер мен мұхиттар: барып күйылады. Беткі ағыстармен шайылудан, мұнай тасуш танкерлерді жуып тазалаудан, әсіресе олардың апатка ұшырауынс мүхитқа жылына миллиондаған тонна мұнай және басқа химиялық за тар барып косылады. Олардан балық, теңіз аңдары мен күстары жиі қырылады. Сондай теңіздердің өнімдерін иайдалану аркылы аде ағзасы да уланады.
Адамның шаруашылық әрекеті атмосферадағы газдардың да теп теңдігін бұзады. Түрлі ендіріс орындарының мүржаларынан шыққан
зянды қоспалар табиғаттағы зат алмасуына қатынасады. Адам табиғи гынды жақканда одан күкіртті газ бөлініп, ауамен араласады. Ол су уларымен косылып, күкірт кышкылын күрайды. Ірі өнеркәсіпті аудан-арға жакын маңда қышқыл жаңбыр жаууы содан болады. Күкіртті аздың әсерінен алдымен өсімдіктің жапырағы коңыраяды да, кейіннен үгелдей солып калады. Табиғи отынды барған сайын кәп жағудың сал-арынан бүкіл атмосферадағы көміркышкыл газының үлесі шамадан ыс артқаны байкалады. Орман-тоғайларды отау өсімдіктің көміркыш-ыл газын жүтып, оттегін шығаруын азайтады. Шамадан тыс шоғырлан-ш жағдайда көміркышкыл газы орасан зор әйнек тәрізді жерге күн эулелерін өткізеді де, жылуды ұстап, кері жібермейді. Ғалымдар атмосферада түрлі газдар осы каркынмен жинақтала берген жағдайда 070 жылдары Жер бетіндегі ауаның температурасы 3°С-қа жоғарыайтынын есептеп шығарған. Мұндай жаппай жылыну Жер тарихында эңғы 2 млн жылда байкалмаған екен.
Атмосфераның жылынуы суық аймақтар үшін қолайлы сияқты болып көрінгенімен, Жер беті климатының тепе-теңдігін бұзады. Сұрапыл дауылдар жиі соғып, бір жерде су тасқыны өтіп жатса, екінші бір аймақтар қатаң куаңшылыққа ұшырайтын болады. Полярлық аймақтардағы мұздықтар еріп, Дүниежүзілік мұхит деңгейі көтеріледі. Көптеген аралдарды, ойпатты теңіз жағалауларын су басады. Климаттың шүгыл өзгерісіне өсімдіктер мен жануарлар да бейімделіп үлгірмей, жаппай жойылады.
Мұндай апатты болдырмаудың жалғыз ғана жолы дүние жүзі бойынша пайдалануды азайтып, атмосфераға қосылатын газ мөлшерін қадағалау болып табылады. Қоршаған ортаның ластануы казірдің өзінде көптеген аудандарда су тудыруда.
Жоғарыда айтылғандардан бүкіл дүние жүзі бойынша табиғат кешендерін қорғау қажеттігі туады. Табиғатты қорғау — адамзаттың алдында тұрған ғаламдық проблемалардың бірі.
Табиғат кешендерін қорғаудың ғылыми негіздері. Адамның шаруашылық өрекетінің есерінен табиғат кешендері сезсіз өзгеріске ұшырап гыратынын байқадьщ. Оған еебеи — адамның күнкөрісі табиғатпен байла-ысты, Ол табиғаттан керегін алмай, оны пайдаланбай отыра алмайды. Жер сйаауынан пайдалы қазбалар өндіру, металл корыту, егін егу, су энергиясын пайдалану және сол скяктылар табиғатка тікелей әсерін тигізеді. Мәсе 3 — табиғатқа тимеу емес, оны жағымсыз өзгерістерге үшыратпау. Ол үшін табиғат құбылыстары мен заттарын зерттеп, дүрыс пайдалана білу кереі Табиғат байлықтарын қорғап, оны үтымды пайдаланғанда ғана адамза өзінің Жердегі тіршілігін мүнан өрі жалғастыра алады. Табиғат байльи тарын үтымды пайдалану өндірілген өнімдер мен бүзылған жерді екінп кайтара іске асыру; көмір, мүнай, газ қорын үнемдеу және ауаны ластащ дан сақтау; жаңа қуат көздерін іздеу шараларын қамтиды.
Металл сынықтарын жинап, қайта қорыту кен корын сақтауға және оларды өндіруге, қорытуға жүмсалатын энергияны үнемдеуге мүмкіндік береді. Көптеген па далы қазбалардың түрлері (біздің елімізде Екібастцз көжірі, Қоңыраттың мыс ке жөне т.б.) ашық өдіспен карьерден ендіріледі. Аршылған бос тау жыныстарынь үйінділері ауыл шаруашылығына жарамды жерлерді басып жатады, қоршаган орт ны ластайды. Жерді реттеп, қүнарлығын қалпьгаа келтіру, оны шаруашылыққа қа та жарату табиғат байлығьга ұтымды пайдаланудың бір түрі болып табылады.
Табиғатты қорғау көптеген ғылым салалары мамандарының бірікке іс-әрекетін қажет етеді. География мамандары табиғат компоненттерін әзара қарым-қатынасы мен байланыс заңдылығын зерттеу арқылы адаі ның шаруашылық әрекетінің табиғат кешендеріне тигізетін әсерін а, дын ала болжайды, соның негізінде табиғатты қорғау жөнінде шаралг үсынады. Бәлкім, табиғат зерттеуші ғалымдардың, соның ішінде ге графия мамандарының үсыныстары әуел бастан ескерілсе, адам табиғи ортаның арасындағы қарым-қатынас қазіргі шиеленіскен жа дайға жетпегей болар еді.
Ғалымдар 60-жылдары Сырдария мен Әмудария өзендерінің суын егіншілік шамадан тыс пайдалану Арал теңізінің тартылуына апарып сақтырды. Біртұтас калпынан айырылып, бірнеше бөлікке белініп кететіндігін дөл болж айткан болатын. Бірақ бұл болжамның ескерілмеуі Арал теңірегіндегі қазіргі апі ты жағдайға жеткізгені белгілі. Теңіздің су айдыны 2/3-ге қысқарды. Судың түзл лығы 2,5 еседей артуы салдарынан балық түрлері жойылуда. Тартылған те: түбінде қалған тұз бен кұм көтеріліп, төңіректі басты. Жер асты суының деңгейі төмендеп, өсімдік есуіне қолайсыз жағдай туды. Өсімдігінен айырылған жерлер, жануарлары да қүрып барады. Арал төңірегіндегі табиғи ортаның жағымс өзгерісі халык шаруашылығыиа зиянын мықтап тигізуде. Кеме қатынасы, бал ; аулау мүлде тоқтады. Егістік жер келемі қыскарды. Адамдар түрлі қауіпті ау] ларға кептен шалдықты.
Табиғи ортаны бүлдірмеу, ластанудан сақтау, табиғат байлықтарі үтымды пайдалану қазіргі кезде адамзаттың алдында түрған бас ғаламдық мәселелердің біріне айналды. Сондықтан табиғат жайында ғыльшдардың дамуымен адам баласының болашақтағы ол-ауқаты т ғыз байланысты. Бұл мәселені шешуде соңғы кезде дамып келе жатк экология ғылымы жетекші орын алады.
Экология (грекше эйкос — үй, логос — ғылым) — адамның мекені жай-сндагы гылым. Экология тірі ағзалардың коршаган ортамен карым-атынасын зерттейді. Бұл гылым жайында сендер жоғары сыныптарда рнаулы пәннен толык мағлұмат аласыңдар.
Табиғат, қорғау туралы заңдар және халықаралық келісімдер. ХХ ғасырдың 2-жартысында дүние жүзі елдерінің көпшілігінде таби-ат корғауға ерекше мән беріліп, арнайы заң кабылдана бастады. Қазақс-тан Республикасының Парламенті 1997 ж. бекіткен «Қоршаған орта-ны қорғау туралы» заңда жеке табиғат компоненттерін (жер койнауы, уе кеңістігі, өсімдік, топырақ, жануарлар дүниесі) және табиғат кешендерін корғауға байланысты нақты талаптар койылған. Осымен қатар еліміздің Конституциясында азаматтардың табиғат байлықтарын ақтау және ұкыпты пайдалану жөніндегі міндеттері атап көрсетілген 5,38-баптар).
Адамның шаруашылық әрекетінің табиғатқа зиянды әсері әдетте бір лдің аумағымен шектелмейді. Басқаны былай қойғанда, көмірқышқыл азының жинақталу салдарынан атмосфераның жылынуын еске үсірейік. Бұл бүкіл Жер шарына тән құбылыс екенін байқадыңдар. Ұлыбританияның, Бельгияның және Германияның зауыт трубаларынан өтерілген улы газ батыс ауа ағындарына ілесіп, бүкіл Солтүстік және Еуропа елдеріне тарайды. Батыс Еуропаны көктей басып өтетін Іуңай өзенінің суын 8 мемлекеттің өндіріс орындары ластайды. Сол си-қты теңіз суының мұнаймен ластануынан жануарлардың қырылуы бір лдің ғана келеміндегі кұбылыс емес. Мұндай мысалдарды көптеп елтіруіе болады.