Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы
Қалмақ халқын елден қуу 1943 жылы 27 желтоқсанда, Қалмақты Герман басқыншыларынан азат етіп, бір жыл откен соң, КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумы Қалмақ КСР-иың жойылуы туралы Жарлығы жариялаңцы. Келесі күні КСРО ХКК В.М.Молотовтың қол қоюымен қалмақтарды қуғындау туралы №1432-425 қаулысы қабылданды.
1944 жылдың 10 ақпанына дейін 92 983 қалмақтар таратылып қоныстандырылды, оның ішіңце: Омбы облысын-да — 27069; Новосібір облысында — 16436, Алтай аймағында — 22212, Красноярск аймағында — 24998, Қазақ КСР-нда -2268 адам.
Сонымен, Қазақ КСР-на қалмақтардың 648 отбасы (2268 адам) көшірілді. Қоныс аударушылар ашаршылық, суық, эпидемия, қарапайым түрмыс жағдайының болмауынан пайда болған мүқтаждыққа қарамастан жаңа жерде өмір сүруге үйрене бастады.
Жергілікті жер түрғындары мен өкімет арнайы едцеңдіріл-гендерге қолдау жасап, оларға киім-кешек, азық-түлік болді. Сонымен, Қызыл-Орда облысына көшіп келген отбасына 45т. үн және 15 т. жарма берідді.
1957 жыддың 9 қаңтарда қалмақ халқының мемлекеттілігі қайта қүрылды. 1958 жылдың 29 шілдесіне дейін Қалмақ автономиялық облыс болып, ал содан соң Қалмақ КСР қүрылды. Жалпы ТМД елдерінде 127 мың қалмақ түрады, оның ішінде Қалмақ Республикасыңца — 110 мыңнан астам адам өмір сүруде.
Солтүстік Кавказ халқын елден қуу. Солтүстік Кавказ, Кіші Кавказ және Үлкен Кавказдың Солтүстік беткейін қам-титын аймақты алып жатыр. Солтүстік Кавказдағы экономи-калық ауданға Ростов облысы, Краснодар және Ставрополь өлкесі, Кабарда—Балқар, Ингуш, Ичкерия Республикасы, Қарашай- Черкес кіреді.
Бүл халықтар озінің тарихи Отанынан, Солтүстік Кавказ-дан көпшіліктің едден кетуі жылдары Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Ораддағы жүмыстарға жіберілді.
Қазақ және Қырғыз КСР-на түрақты мекенге Солтүстік Кавказдыц 602193 түрғындары жер аударылды, оның ішінде шешендер мен ингуштар- 496460 адам, карашайлар-68327 адам, балғарлар-37406 адам.
Қазақ КСР аумағына арнайы елдеңдірудің басым — (477809 адам) негізгі кепшілігі көшірілді.
Қарашайларды жерінен қуу. 1999—жылғы санақ бойынша қарашайлардың Қазақстаңцағы саны — 1400 адам. Қарашай-ларды едден кетірудегі бірінші кезеңінің басталу себебі стан-дартгы «сатқыңцық» бодды. 1943 жыддың 15 сәуірінде КСРО НКВД және КСРО прокуратурасының №52-6927 директивасы жарық көрді, ол бойынша қарақшы басшыларының 477 отбасы көшірілуге белгіленді. (573 адам) Бірақ «67 қарақшы басшылары өкіметтің кеңес органдарына кінәларын мойын-даған соң елден кетірілетін отбасы саны 110-ға (472 адам) қыскдртылды. Олар 1943 жылдың 9 тамызында автономиялық облыстан тыс жерлерге көшірілді.
Содан соң бүл шара бүкіл қарашай еліне таралды. Елден кетірудің екінші кезеңі бастадды. КСРО НКВД мәліметтері бойынша 62842 адам қарашайлықтар еді. 1943 жылы 14 қазаннан КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығы негізінде Қазақ және Қырғыз КСР-на қайта көшірідді.
1944 жьщцың 1 ақпанында Қазақ КСРО аумағына арнайы қоныс аударушылардың 12342 отбасы елдендірілді, қарашай-лықтар 45500 адам, оның ішінде Ощустік Қазақстан облысына 5699 отбасы- 20285 адам көшірілді.
Оларға қызмет көрсетуге 24 арнайы комевдатура үйымдас-тырылды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында 13 және Жамбыл облысында — II.
Арнайы қоныс аударушылардың контингенті үжымшы-ларға орналасып сонда жүмысқа түрды.
Шешен—Ингуш АКСР халқын елден қуу. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстандағы шешендердің саны 31799 адам. Ингуштар — 16893 адам. 1939 жылдың 17 қаңтарында республика халқының санын ауыдда — 494114 адам, қалада — 202892 адам, барлығы — 697009 адам қүрады.
1922 жылдың 30 қарашасында Шешен автономиялық облысы қүрылды. 1934 жылдың 15 қаңтарында Шешен-Ингуш автономиялық облысы қүрылды, ол 1936 жыддың 5 желтоқсанында Шешен—Ингуш АКСР-ы қайта қүрылды. Республика аумағында 224 ауыддық кеңесжүмыс істеді.
Үлы Отан соғысы кезінде Шешен—Ингуш халқы жаппай батырлық көрсетті.
Грозный қаласында күшпен кіруге тырысқан неміс танк қүрамаларының шабуылы кезінде Грозный қаласының өрт сөндіру комаңдалары танкіге қарсы орлардьщ 28 шақырымына мүнай қүйып, сабаннан үйген үймектің 9 шақырымына мүнай сіңдірді, жалпы көлемі 1 миллион шаршы метр қүрайтын танк жолдарына мүнай және 7000 куб. су айдады.
Шешен—Ингуш АКСР еңбекшілерінен қүрылған Грозный кіре берісіндегі қорғаныс шептері Солтүстік Кавказ қорғаны-сында маңызды рөл атқарды. Қорғаныс шептерінде, бекініс етегінде, өсіресе Малгобек түбіңде, мындаған фашист сарбаз-дары мен офицерлері қазаға үшырады, жаудың көптеген танкілері, зеңбіректері мен басқа да техникасы жойылды.
«Правда» газеті былай деп жазады; «Қыркүйек айында ғана қарсыластың үш танк және екі жаяу әскер дивизия-сының 19 мың сарбаздары мен офицерлерінің өлгені және жарақаттанғаны да жеткілікті. Біздің бөлімдер бірнеше жүз жау машиналарын өртеп қүртты. Қазан айывда да фашистер аз шығындалған жоқ…»
1944 жылдың қаңгарывда ГКО бекіткен қаулысына сәйкес шешендер мен ингуштарды едден кетіру операциясы басталды. 1944 жылдың 7 наурызында Шешен-Ингуш автономиялық республикасын жою туралы КСРО Жоғары Кеңесінің Жарлығы шығарыдды, осылай бүл халықтың елден кетуі аяқталды. Қазақ КСР-на 1944 жылы 239768 шешендер және 78479 ингуштар келіп мекендеді.
Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин-месхетгер, армян, болгар диаспоралары.
Қьфым татарларын елден қуу. 1944 жылдың 20 мамырыңца 180014 адам елден қуылды. Қырым АКСР 1921 ж. 18 қазанында аумақтық республикасы ретінде РСФСР СНК және ЦИК қаулысымен күрылған еді.
Республиканы күрудың мүндай жолы оның көп үлтты екенімен түсіндіріледі: орыстардың саны 50 пайыздан асқан, бірақ олардан басқа тағы да 69 үлт өкілдері түрады. Түтастай республикадағы үлттық белгісі бойынша халықтың қүрамы былай көрсетілген: 51,5 пайыз— орыстар, 25,9 пайыз қырым— татарлары, 24 пайыз басқа үлт өкіддері.
Бүл жерді немістер, еврейлер, гректер, балғарлар, армяңдар, поляктар, караимдер, эстондар, чех пен словактар да мекендеген; украиндар ірі топты қүраған.
Қырымдағы ЦИК-тің үйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Коваль 1927 ж. тамыз айында ВЦИК Президиумына жазған хатында Қырымда 77405 орыстар-украиндар және басқа хлықтар түрып жатқанын хабарлаған. Оның ішінде орыстар
— 558481, украиндер — 154120, армяндар — 12873, татарлар
— 218179, немістер — 65452, балғарлар — 15353, гректер — 20653, басқлары — 29276.
Үлы Отан соғысы басталғанда басқа да Кеңес Одағының адамдары сияқты мывдаған Қырым татарлары да өз Отанын қорғауға қатысты. Неміс — фашист басқыншыларымен күресте қырым татарларының ішінде мынандай атақты патриоттар, мысалы, Даңқ Орденінің толық кавалері Сейццнаби Абдурахманов, Леонид Велиляев, Кеңес Одағының екі мәрте Батыры ұшқыш Ахметжан Сүлтан және басқалары жасаған ерліктерімен ерекше көзге түсті.
Қырымды немістер басып алған соң, түбек аумағында «мүсылман комитетгері» — өз-өздерін басқаратын органдар қүрылды, олардың мақсаты өз бетімен өмір сүретін үлттық татар мемлекетін қүру болып табылды.
Симферопольде өткен мүсылман қүрылтайында хандық үкімет қалыптасты. Соңғы жылдардың архив^к мәліметтері мен шығарылымдары Қырымда орналасқан неміс армиясының бөлімшелерінде 20 мыңан астам (10 пайыз) Қырым татарлары қызметте болганын баяндаған. 1944 жылдың қаңтарында 3783 партизан ішінде 598 (16 пайыз) қырым татарлары болған.
«Правда» газетінде 1987 жылдың 25 шілдесінде басылған ТААС хабары бойынша түбек аумағында басқыншылармен бірлесе 200-300 адамы бар қырым татарларының 10 ерікті батальондары өрекет етті. Бірақ татарлардың көбін өз еркімен емес, күшпен неміс қүрамаларына енгізді.
1944 жыддың Пмамырында Мемлекетгік Қорғаныс Коми-теті Қырым татарларын көшіру туралы қаулы қабылдады. Операция басшылары болып мемлекеттік қаупсіздік комис-сарлары Б.З.Кабулов пен И.А.Серов тағайындадды.
Бүл 1944 жылдың 18 мамырында болды. Адамдар эшелонға асығыс тиелді, оларға езімен бірге тек азғана заттарын алуға рүқсат берідді.
20-мамырда Кабулов мен Серов Берияға былай деп баяндады: «Сіздің жарлығыңызбен 18 мамырда басталған қырым татарларын көшіру операциясы 20-мамырда, сағат 16-да аяқталды. 180014 адам кешірілді, олар 67 эшелонға тиелді, оньщ ішінде 63 эшелон 173282 адаммен арнайы орынға жіберілді, қалғандары бүгін жіберіледі». Соңдай-ақ одан ары былай деп хабарланды:
«Бүдан басқа Қырымдағы аудандық әскери комитеттері әскер жасындағы 6000 қырым татарларын жүмылдырды.
Олар Қызыл Армияның жоғарғы басқармасының бүйрығы бойынша Гурьев, Рыбинск, Куйбышевқа жіберілді. Сіздің жарлығыңызбен «Москвакөмір» тресіне жіберілген 8000 арнайы қоныс аударушылар ішіндегі 5000 адам татарлар. Жалпы Қырым АКСР-нан «үлты татар 191044 адам шығарылды».
Қырым татарлары Қазақ және Қырғыз КСР-сына, РСФСР-дың жеке облыстарына көшірідді. Көшіру өте қиын жағдайда өтті, 1944—1945 жылдары арнайы коныс аудару-шылардың 44887 адамы қаза тапты, яғни өлім 19,6 пайызын қүрады.Қырым татарлары толығымен кешірілді.
1944 жылы армяндарды, болгарларды, гректерді куғындау: 1999 жылы Қазақстанда армяндар — 11758 адам, болгарлар — 6915 адам, гректер — 12703 адам. Татарлардан кейін 1944 жылдың 2 маусымындағы ҚМК-нің қаулысы негізінде Қрымнан Қазақстан мен Орта Азияға 15040 грек, 12422 болгар, 9621 армян, 1119 неміс, италяндар мен румындар, 150 түрік, 16 иран (барлығы 41854 адам) кошірілді.Сол қүжатгарда «Неміс басқыншылығы кезівде болгар халқының едәуір бөлігі немістермен өткізілген герман армиясына азық-түлік онімдері мен астық жинау шараларына белсеңді қатысты. Грек халқының едәуір бөлігі, өсіресе теңіз маңындағы қалаларда, басқыншылардың келуімен сауда және кіші өнді-ріспен айналыса бастады, ал неміс өкіметі оларға бүл істе көмек керсетті.
Армян үлттық комитеттері Берлиннен келген эмигрант-тардың белсенді қатысуымен «Тәуелсіз Арменияны» насихат-тау жүмыстарын жүргізді»деп көрсетілген.
Бүған қоса басқа үлттар да куғынға үшырады. 1944 жылы кулактар мен дүшпандық элементтер байқалған Молдаван КСР-ның 31699 түрғындары, 8374 адам Черновцыдан, 3767 адам Измаил облысынан қоныс аударылды. Қазақстанға Украинаның Львов, Ровен, Тарноград облыстарынан 636 отбасы (2291 адам) көшіп кедді. 1945 жылдың көктеміне қарай осындай қүрамаларда КСРО ҮҚК-нің мәліметтері бойынша 90 мың адам болды.