«Саяси партиялар туралы» Заң кабылданған 2002 жыл 15 шілдеғе дейін елімізде 19 партия болды. Қазақстанның халық конгресі, Қазақстанның социалистік партиясы, Қазақстанның Халықтық-кооперативтік партиясы, Доуірлеу партиясы, Енбек саяси партиясы, Қазақстанның азаматтық партиясы, Әділеттілік партиясы, «Отан», Республикалық халықтық партия, «Алаш» үлттық партиясы, Қазақстан әйелдерінің демократиялық партиясы, «Ауыл» партиясы, Казақстан патриоттарының партиясы, «Қазақ елі» үлттық бірлестік партиясы, «Ақ жол» партиясы, «Орыс партиясы» тіркелген еді. ӘйтеуІр, біреулері жүртқа таныс, келесісі ара-түра естіліп, кейбіреулерінің атауын енді ғана естіп отырған қоғамдағы саяси партиялардың болмысы осындай халде болатын.
Солардың ішінен бүгінгі күнге дейін жеті партия тіркелді1. «Ақжол» партиясы, Қазақстанның Азаматтық партиясы, Республикалық «Отан» саяси партиясы, Қазақстанның Аграрлық партиясы, Қазақстанның Комлгу>шстік партиясы, Қазакстанның патриоттарының партиясы және «Ауыл» социал-демократиялық партиясы 50 мыадық межеден сүрінбей өтті.
«Отан» партиясы қатарында 170 мың мүшесі бар1. Әлеу-меттік әртүрлі топты жалпыүлттық мүддеге топтастыру үшін кызмет етеміз дейді. Демократия қоғамдық келісім кезінде орныкты болады дейді, бірақ шокімдей топ өзінің жеке мүддесін көпшіліктің мүддесіне таңуына жол бермеуі керек.
Билікпен козқарастарында «Отан» екеуінің арасында аса айырмашылық жок Азамаітық партияны негізінен ірі ондіріс ошақтарыныңжүмысшылары колдайды. Партияның басты филиалдары негізінен өндірісті қалаларда орналасқаң. Олардың бір үтатыны — партияны қолдайтындардың ыды-раңқы емес, шоғырланып орналасқащңяғы. Оның үстіне азамаггықтардың қаржылык. әлеуеті басқа босекелестерінен артық болмаса, кем түспейді. Оның үстіне шетеддік инвестор-лардың үлкен колдауына да ие болып отырған осы партия. Парламентте де тікелей шетеддік капитаддың мүддесін коздеп, мейлінше соларға тиімді заңдарды кабылдауға үмтылады2.
Азаматтық партияның күнделікті атқарған істерін үзбей насихаттап келе жаткдн, күнделікті шығатын «Экспресс-К» басылымы бар. Газетті партияның тікелей органы деп айтуға болады. Оның үстіне сайлау бәсекесіңде қаржы әлеуетін пайдаланып, телерадиокомпанияларда насихат жүмысын күшейте түсетіні анық.
Қазақстанның Коммунистік партиясына көнекөз комму-нистер қолдау көрсетеді. Оның сыртында бүгінгі коғамдағы өзгерістерге көңілі толмайтындардың сайлау барысында аталған партияға дауыс беруі де ықтимал. Оның электора-тының дені зейнет жасындағылар деп айтуға болады. Алдағы сайлаулар босекесіңде кайта тіркелуге күжаггарын тагюырмаган Социалистік партияның, Халық конгресі және Респуб-ликалык. халықтық партиясының белгілі бір болігі коммунис-терге колдау көрсетуі де мүмкін. Партияның көп жағдайда сайлаушылардың дауысын тек солардың көзқарастары мен үстанымдарына сай аламыз деп талап қоятьгны сондыктан. Алдағы Парламеігг сайлауы барысында коммунистердің басты «көзірі» зейнет демалысына шығу жасын темендету болмақ. Алпысты алқымдаған азаматгар мен елу бесті еңсерген ойелдер қауымының жүмыссыз бөлігі бүл үстанымды қуаттайтыны анық.
Ал, «Асар» партиясының бағдарламасына келетін болсақ, партия жетекшісін айтуынша «Асар» орталық («центризм») позициясын үстанатын болады. Бізге бүгінге белгілісі партиялардың оң жақ қанатында: «Отан», «Азаматтық», «Аграрлық» партиялары болса, сол жақта: «Ақ жол», «Қазақстанның коммунистік», «Қазақстанның патриоттык», «Ауыл социал-демократиялык,»,Ал Асар партиясының мақсаты болашақта Қазакстанда күшті саяси-әлеуметтік, мемлекет қүруды коздейді. Елді шикізат беретін отаршылдыктан қүтқару, жаңа техниканы игеруді мақсат етеді жоне президентіміздің инновация саясатын коддайды. Жер мәселесінде жекеменшікті жақтайды.
Қазір «Жер туралы заң» 2003 жылдың 20 маусымынан күшіне енді. Жер жеке меншікке сатылатын болды1.
Еліміздің территориясы 272 миллион гектар. Бірақ осы жеріміздің 10 проценті ғана егін салуға тиімді жөне омір сүруге қолайлы екенін екінің бірі біле бермейді. Қазір ауылдық жерде халкымыздьщ 44 проценті немесе 6,7 миллион адам өмір сүріп жатыр. Олардыц ішінде 2 миллионнан астам адам омір сүруге колайсыз, шөл мен шөлейт жерлерді мекендейді1. Аталған жерлерде егін егіп, мал осіру оте тиімсіз. Сондықтан шаруалардың алған өнімдерінің өзіндік қүны нарықтағы бағадан асып кетігт, ондірушілер белшелерінен қарызға батып жатады. Таңның атысы, күннің батысы адал еңбек етіп жаткдн шаруалардың нс себепті осындай қиытншылықтарға душар болганын еңді түсінетін кез келді. Әйткені олардың бәсекелестері табиғаты қолайлы, жері шүрайлы жерде онім өндіріп жатыр. Демек, нарық жағдайында шығыны жоғары, үтымсыз еңбек пен бәсекеге шыдау мүмкін емес. Сондықтан шөл мен шолейт жерлерде орналасқан халқымыз экономикалық дағдарысқа душар болуда.
Жеріміздің 10 проценті ғана күнарлы бола түрып біз сол жерлердің жартысын да игере алмай жатырмыз. Ашығын айтсақ еліміздегі ең күнарлы жердің 50 проценттсн астамы Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарының үлесіне тиеді.
Бірақ сол жерлсрдің соңғы жылдары жартысына жуығы ғана игерілген. Бүған аталмыш облыстарда ауыл халқының күрт азаюы бірден-бір себеп болуда. Мысалы Қостанай облысында ауыл түргындарының саны 22,6 процент, Сол-түстік Қазақстанда 23 процент, Ақмола облысында 20 процент кеміп кетті2. Осының салдарынан көптеген ауылдарда үйлер иесіз, жерлер жыртусыз қалуда. Неге біз қолымыздағы бар байлығымызды дүрыс пайдалану үшін халқы қолайсыз орналасқан аймақтардан шүрайлы жерлерді игеруге келмейміз?
Бүл жерде кошу үшін Үкіметтен қаражат талап етудің қажеті шамалы. Осы істі жүзеге асырудың бірнеше жолы бар. Айталық көршілес жатқан екі облыс әкімдері келісім-шартқа отырып, бірі иесіз қалған үйлері мен игерілмей жатқан жерлерін үсынса, ал екіншісі еңбек күшімен қамта-масыз етсе. Онда коптеген әлеуметтік-экономикалық мәсе-лелер шешілер еді. Сонда ғана біз жер ресурстарын тиімді пайдалануға жағдай жасар едік.
Халықты дүрыс орналастырудың үшінші жағы бар. Ол соңғы кезенде жиі айтылып жүрген кедейшілік пен жүмыс-сыздық секілді қоғамға қолайсыз күбылыстарға тосқауыл коюға байланысты. Кедейшіліктен арылудың бірден-бір жолы халықты жүмыспен толық қамтамасыз ету емес пе. Бүл міндет баршамызға түсінікті болғанымен, кейде осы жағдайды іске асыру мүмкін болмай жатады. Қолайсыз жерде орналасқан елді мекендерге жаңа жүмыс көздерін ашып өндірісті дамыту мүмкін емес. Демек ондай жерлердің түрғындарын тек кошіру аркылы жоқшылықтан қүтқаруға болады. Сондықтан Аграрлық, Ауыл партиясы ең басында көтеріліп отырған проблемаларды толық қолдай отырып, бүл мақсаттың қоғам үшін, мемлекет үшін маңызьг жоғары екенін айтқымыз келеді. Жалпы халқымыз қайта қоныстан-
дыру саясатына карсы болмайды деп ойлаймын. Көшпелі ел болған Қазақстан үшін өз ішімізде қоныс аудару керемеітей жаңалық еместігін де айтқым келеді. Еліміздің сан ғасырлар бойы іргесі согілмеген, торт босағасы тең болған, күні шуакты, қонысы суатты жерлері көп қой. Олай болса казақты қайта қоныстандыру коп болып қолға алатын ауқымды міндетгердің бірі.
«Ақ жол» партиясы мемлекетгік тіркеуден бірінші болып өггі. Аталған партия өзіндік колтанбасымен саяси кеністіктегі оз орнын қалыптастыруға үмтылып-ақ жатыр. Оның тізгінін үстағандар кешегі билік долізінде із тастағандар немесе сонда кызмет істеп жүргендер болып табылады. Олар елде жүргізіліп жатқан реформаға жалпы қолдау корсеткенімен, соңғы кездері экономикалық-саяси реформалар^ қатысты өзіндік үсыныстарын алға тартып жүр. Партияның элеуетгік мүмкіндігі жоғары, оның үстіне қаржылық жағдайы да жақсы. ГТрагматикалык, көзқарастағылар ақжолдықтарға көбірек сенім артуы ықтимал. Оның үстіне саяси үйым жетекшілерінің барлығы да билікке ел тәуелсіздік алғаннан кейін келген, қырықтың қырқасындағы азаматтар.
Ақжолдықтардың қаржылық әлеуетіне орай өз басы-лымдары да бар. «Ак. жол Қазақстан» мен «Эпоха» басылым-дары партияның үйымдастырып жатқан әрбір шарасын өз деңгейінде насихаттай отырып, Үкіметгі «соққылап» жатады. Задында бүл оппозициялық үстанымнан туындаған мәселе шығар. Оның сыртында елге беделді «Казкоммерцбанктің» ықпалындағы «Время» апталығы да ақжолдықтарға үнемі қолдау көрсетіп отырады.
Тіркелген партиялардың бірі — Қазақстан патриотгарының партиясы. Аталған партияның саяси үйым ретінде халық арасында танымалдық деңгейі төмен. Тек оны жүртшылық партия жетекшісі Ғани Қасымов арқылы біледі. Онда да Қасымовты партия жетекшісі санатында емес, оқтын-оқтын Можілісте мәселе көтеретін депутат деңгейінде таниды. Ғани Қасымов саяси қайраткер түрғысыңца танымал болса, танымал шығар, бірақ патриоттар партиясының жүмысынан жүртшылық хабардар деп айту қиын. Сол себепті Парламентке сайлау барысында патриоттардың партиялық орынға бәсеке барысында белгілі бір жетістікке жетеді деп айтудың озі киын. Тіпті, оның түракты өз электораты да қалыптаспаған. Тек өткен президентікке сайлау барысында генерал Қасымов-тың кандидатурасын қолдағандардың кейбірі осы партияны жақын тартуы мүмкін. Әйтпесе, сайлаудағы алатын қандайда бір меже жөнінде әңгіме қозғау артық болар еді. Партия
деңгейінде мәселе қозғайтын басылымдарының болмауы да сондықтан болар.
Шынында да Қазақстан коғамы қазір осындай жайды бастан кешіп отыр. Жер иеленушілердің мүддесін коздейтін Аграрлық партия, онеркәсіпшілердің мүддесін қозғайтын Азаматтық партия бар. Ал «Ақ жол» партиясы мейлінше қаржыгерлерге бір табан жақыңдау. Ал «Отан» партиясының мемлекеттік қызіистшілерге сүйенетінін жоғарыда айттық. Яғни, партиялық мүдделер қактығысы барысында оз мүдделері түрғысынан заң қабылдаттыруға деген де ынта-жігері осе түсетіні белгілі. Сол себепті қызықтың кокесі сайлау түсында қыза түспекші.