Жоспар:
- Текстологиялық зерттеу саласындағы Мүрсейіт қолжазбасының орны
- Ақын шығармаларын бастапқы қалпына келтіру жолдары
Лекция мәтіні:
1.М. Әуезов атқарған текстологиялық зерттеулердің ірі саласына Мүрсейіт қолжазбасында бар, бірақ бастапқы асыл түпнұсқа қалпынан өзгеріп барып, текстологиялық ауытқуға ұшыраған өлеңдері мен кейбір өлең жолдарын өз қалпына түсіру жолындағы жұмыстары жатпақ. Қазіргі күнде асыл түпнұсқа ретінде ұстанып отырған Мүрсейіт қолжазбасында Абайдың бірнеше өлеңдері мен өлең жолдарының түсіп қалуы, текстің өзгеріп кетуі, не араласып, бытысуы сияқты елеулі текстологиялық алалықтар бар. Мысалы, 1907 жылы көшірілген Мүрсейіт қолжазбасындағы “Өлең деген әр сөздің ұнасымы”, “Көк тұман — алдындағыкелер заман”, “Бір сұлу қыз болыпты хан қолында”, “Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ”, “Масғұт”, “Жас өспірім замандас қапа қылды” , “Қарға мен түлкі”, “Жолға шықтым бір жым-жырт, түнде жалғыз”, “Ауру жүрек ақырын соғады жай”, “Тілім саған айтайын” тәрізді шығармаларда 2 өлең жолынан 52 өлең жолына дейінгі аралықта кейбір өлең жолдары түсіп, ұмыт қалған, не бір өлеңнің басы мен екінші өлеңнің соңы қосылып, бір шығарма ретінде беріліп отырған.
Мысалы, қолжазбадағы “Ата-анаға көз қуаныш” өлеңі “Тайға міндік” деп басталатын өлеңмен қосылып, бір өлең ретінде берілген.
Мүрсейіт қолжазбасында өлең атауларының өзінде де өзгеріске ұшыраған немесе сөздер орны алмасып түскен тұстары да бар. Мүрсейітте “Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында” деп басталатын өлеңі “Бір сұлу қыз болыпты хан қолында” деп берілген. Әрі бұл өлең қолжазбада екі ретінде берілген.
Міне, Мүрсейіт қолжазбасының өзі осындай текстологиялық аутқылықта болғанын, оны шын мәніндегі табиғи қалпынакелтіру жолындағы М. Әуезов ізденістері қазақ әдебиеті тарихы үшін қаншалықты зор мәні барлығы қадам басқан сайын сезіледі.
2.“Масғұт”поэмасы да Мүрсейітте 124 жолмен (31 шумақ) берілген. Яғни бұл поэманың бірінші бөлімі тұтас әрі тексі түпнұсқадан ауытқымай дәл беріледі. Ал екінші бөлімінің ең соңғы екі шумағы өз алдына дербес, жеке өлең ретінде “Сонымен бет-бетімен тарқап кетті” деген жолдан басталып берілетіні бар. Осы екінші бөлімі 1909 жылғы жинақта мүлде жоқ. Мүрсейіт қолжазбасы мен жинақта жоқ қосалқы екінші бөліміндегі кейіннен табылған 44 жол өлеңді (11 шумақ) Көкбай, Тұрағұл т.б. жәрдемімен бастапқы қалпына келтіріп, тұтас бір шығарма ретінде алғаш рет толық жинаққа табиғи түрде қосылуы М. Әуезов еңбегінің жемісі болатын – ды.
Жиырмасыншы жылдар ішінде тек қана М. Әуезов зертеулері арқылы ғана мүлде жоғалып кетуге бет алған өлең жолдарын қайта жаңғыртыпхатқа түсірумен жеткен шығармалар екенін жазушы архивінде сақталған деректерден ғана білеміз. Ақын шығармаларын бастапқы қалпына келтірудегі Көкбай атқарған зор тарихи мәні бар еңбектерді, тіпті орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімі архивтері де айғақтай түседі.