Жоспар:
- Дәм анализаторының құрылысы
- Адамның иіс анализаторы
- Тері анализаторы терінің қабаттары.
Лекция мәтіні
Дәм анализаторы. Дәмді қабылдайтын рецепторлар тілдің кілегей қабықшасындағы дәм емізікшелерінде орналасқан.
Дәм емізікшелеріне тіл, жұтқыншақ (ІХ), бет (VІІ) және кезкелген (Х) жүйкелерінің ұштары (рецепторлар) келіп аяқталады. Осы жүйке ұштары арқылы ащы, тәтті, тұзды және қышқыл дәмдер қабылданады. Қабылданған жүйке импульстері сопақша мидың ромба ойысындағы ядроларда аяқталады, ал осы ядролардан басталған нейрондар талшықтары мидың көру төмпегінің сыртқы бөлігіне барады. Осы сыртқы ядродан басталған қосымша нейрондар арқылы жүретін импульс ми сыңарларының дәм сезу орталығына жетеді.
Иіс анализаторы. Мұрын қуысының кілегей қабықшасының жоғарғы бөлігі саналады. Бұл жерде иіс, сезім қабылдайтын жүйке элементтері бар.
Иіс жасушаларының пішіні ұршық тәрізді болады. Олардың бір ұшы кілегей қабықшадан басталса, екінші жағы өткізгіш бөлігін түзіп, иіс жүйкелерінің құрамына кіреді. Иіс жүйкесінің талшықтары тор сүйегі арқылы ми сауытының ішіне еніп, мидың маңдайбөлігінің астыңғы жағындағы иіс орталығына жетіп аяқталады.
Адамның иіс анализаторы басқа жануарға қарағанда нашар дамыған.
Тері анализаторы. Теріде сезімтал жүйкелер рецепторлары,тері ,май бездері,ет ұлпалары орналасады.
Тері беткей,меншікті ,шел қабаттарынапн түзілген.Беткей қабаты –эпидермис эктодермадан дамып,көп қабатты эпителий ұлпасынан түзілген.Эпидермистің тереңінде миелинді (пигмент) заты орналасады.Ол теріге белгілі бір түс беріп тұрады.Терінің меншікті қабаты мезодермадан пайда болып,дәнекер ұлпа мен серпімді талшықтардан түзілген.Бұл қабатта қан тамырларының торы мен сезімтал жүйке ұштары орналасады.Терінің шел немесе май қабаты ,негізінен май ұлпасынан түзілген,бұл ұлпада дәнекер ұлпаның коллагенді және серпімді талшықты торлары түзеді.
Тері бездері-өздерінің шығаратын затына байланыстымай бездері,тер бездері және сүт бездері болып бөлінеді.
Тырнақ-саусақтың тырнақ бақайшағының сыртын жауып жатқанмүйізді пластинка.Тырнақ терінің сыртқы эпидермис қабатының туындысы болып табылады.
Шаш та терінің сыртқы эпидермис қабатының туындысы болып табылады.Оның тері қабатындағы бөлігін түбі ,ал теріден шығып тұрған бөлігін талшығы деп атайды.Шаштың түбін шаш қапшығы қоршап жатады,оның сыртқы жағында еттер бар.Ол еттер жиырылғанда(қорыққанда ,тоңғанда)шаш талшығы көтеріледі.
Тері рецепторлары денеге тиген қатты жұмсақты,ыстық суықты,қысымды қабылдайды-бұны механикалық,химиялық,температуралық тітіркендіргіштер дейді. Тері рецепторлары тері анализаторларының шеткі бөлігі болып саналады.Ал,орталығы болып үлкен ми сыңарларындағы артқы орталық қатпар есептеледі.