Жоспар:
1.Сезім мүшелеріне жалпы шолу.
- Анализаторлардың бөлімдері
3.Экстрорецепторлар
Лекция мәтіні
Ағза сытқы ортаның өткізгіштігін, сезу мүшелері бұл анатомиялық құрылысты комплекс, олар арқылы организм сыртқы тітіркендіргіш энергияны қабылдап, оларды жүйке импульсына айналдырып, бас мидың керекті бөліміне өткізеді.
Ағзаға әсер ететін түрлі тітіркендіргіштер, сезімтал жүйке талшықтарының ұштары – рецепторлар арқылы қабылданады. Олар арнаулы сезім мүшелерінде немесе денеде орналасқан.
Сезім мүшелеріне – көру, есту, дәм, иіс, тері мүшелері жатады.
Осы аталған 5 сезім мүшелерінің ми қыртысындағы орталықтарға және жүйкелерге жалғасып жататын тізбектері олардың анализаторы болып саналады.
Сезім органдары
Жүйке жасушалары арқылыАрнаулы жасушалар арқылы
Тітіркендіргіштерді қабылдайтын:тітіркендіргіштерді қабылдайтын
- Көру мүшелері 1. Есту мүшелері
- Иіс сезу мүшелері 2. Тепе- теңдік мүшелері
- Тері 3. Дәм сезу мүшелері
Үлкен ми сыңарлары бөліктерінің күрделі даму нәтижесінде сезім органдарының орталықтары пайда болады. Олар анализаторлардың рецепторлары мен жүйке талшықтары арқылы байланысады. Рецепторлар арқылы қабылдалған қозу ми қыртыстарына жеткізіліп отырылады, онда талдау, талқылау процестері жүріп, сезім ажыратылады. Сондықтан да адам дүниедегі бар затты сезім органдары арқылы қабылдап, анализаторлары арқылы түсінік алады.
Анализатор – сыртқы және ішкі ортадан туған тітіркендіргіштерді қабылдап, оған талдау жасайтын күрделі жүйке механизмі.
Орыс ғалымы И. П. Павловтың айтуы бойынша анализатор – белгілі бір қызмет атқаратын күрделі жүйке болып табылады. Оның өзі үш бөлімнен тұрады:
- Шеткі рецепторлар
- Өткізгіш жолдары- жүйкелерден және
- Орталық ми бөліктерінен тұрады.
Анализатор
Шеткі (перифериалық)Аралық өткізгішОрталық үлкен ми
Сыртқы ортаданжолдарыТалдау, талқылау процесі
факторларды қабылдаужүріп, сезім
ажыратылады
Ішкі — сыртқы
Тітіркендіргіштерді қабылдайтын анализаторлардың шеткі бөлігіне, сезімтал жүйкелерінің ұштары – рецепторлары, оның өткізгіш бөлігіне – жұлын мен мидан шығатын жүйке талшықтары, ал анализаторлардың орталық бөлігіне – ми және ми қыртысындағы аймақтар жатады.
Ми қыртысының аймақтарында жоғарғы дәрежеде анықтау, талдау (анализ, синтез) процестері өтеді.
Рецепторларды екі үлкен топқа бөледі: Интеро- рецепторлар – тітіркенулерді ішкі ортадан қабылдайтын рецепторларды айтады. Мысалы: қан тамырларының қабырғасындағы хеме бароцепторлар қанның химиялық құрамының өзгеруін қабылдайды.
Экстрорецепторлар- тітіркенулерді сыртқы ортадан қабылдайтын рецепторлар.
Бұлшық еттердің, сіңірлердің, буын байламдарының құрамындағы рецепторлар, ол интерорецепторлардың бір түрі. Проприорецепторлар жәрдемімен буын және бұлшық ет қызметі алма-кезек, бір-бірінің қызметіне сәйкес қозғалып, жүру, қимылдар т.б. қызмет атқарады.