Қазіргі нарықтық экономикадағы сақтандыру қорының түсінігі

Сақтандыру-пайда болу, функционалдау мен даму Қазіргі нарықтық экономикадағы сақтандыру қорының түсінігі.

принциптері өзінің бейнесін экономикалық теория мен ағымдарында табатын қазіргі экономикалық қызметтің дербес және спецификалық саласы болып табылады.

Материалдық саладағы өндіріс процесінің барлық кезеңдері залал келтіру мүмкіншілігімен байланысты мүмкін болатын барлық факторлардың тұрақты әсер етуіне ұшыратады. Табиғатқа әсер ете отырып, адам өзін үнемі түрлі әсер етуіне тәуекелді кездестіреді, бұдан табиғат қадағаланбайтын күш ретінде шығады. Сондықтан нарықтық экономика шарттарында ерекше маңыздылық пен актуалдылықты иемденетін, барлық мүмкін болатын тәуекелдерден сақтандыру қорғауының қажеттілігі туындайды. Кездейсоқ факторлардың кері әсер етудің ликвидациялау мүмкіншілігі спецификалық сақтандыру қорын құруда ғана жүзеге асады.

Сақтандыру қоры- халыққа немесе қоғамға табиғи апаттар мен басқа кездейсоқ факторлармен келтірілетін залалды өтеу үшін өз дамуының әр түрлі кезеңдерінде қажет материалды немесе ақша қаражаттарының резерві. Қоғам қажеттіліктерін сақтандыру қорғаумен қанағаттандыратын сақтандыру қорын құрудың объективті қажеттілігі қоғмдық даму процестің өзін сипаттайтын қайшылықтармен шартталған.

Осы заманғы шарттарда сақтандыру қорын құрұ халық пен қоғамды сақтандыру қорғауы қажеттілігімен шарттайтын тәуекел факторларының келесі топтарын бөліп көрсетуге болады:

-Табиғи апаттар, катаклизмалар олардың қоршаған ортаға, адамға қиратушылық жасауы;

-Қоғамдық өндіріс, олармен байланысты техника мен ғылыми- техникалық прогрестің жетістіктерін қолдану саласын кеңейту;

-Материалдық залалды көрсететін кері құбылыстардың тусу ықтималдығымен шартталатын қоғамның әлеуметтік қарама-қайшылықтары;

-Табиғатқа шаруашылық қызметінің кері әсер ету нәтижесі ретінде экологиялық тәуекелдер.

Бұл тәуекелдердің факторлары, біріншіден, адамға оның денсаулығы мен жұмысқабілеттілігіне кері әсер етеді; екіншіден, материалдық өндіріске залал әкелінеді, қиралған жабдықтарға, техникаға, материалдарға және т.б. қалпына келтіруіне қажеттілік туындайды; үшіншіден табиғи ортаға залал келтіріледі, экологиялық тәуекелдер пайда болады; төртіншіден, әскери даулар, ереуілдер, жұмыссыздық, көп көлемдегі залалдар түрінде қоғамға залал келтіріледі. Қоғамдық өндіріс дамуының мөлшеріне байланысты сақтандыру қорына қажеттілік өседі. Бұл тек апаттар нәтижесінде пайда болатын қолайсыз экономикалық зардаптармен ғана емес, сонымен қатар өндіріс қаражаттары мен жұмыс күшін қалпына келтіруге қажетті резервтерді құрайтын өндірістік және әлеуметтік-экономикалық түрінде өндіріс процесімен түсіндірледі.

Сақтандыру қорының маңыздылығын ашу үшін оның пайда болуының, құрылуы қағидаларының нақты формаларына тоқталып кетейік. Сақтандыру қорының құрылуына және бөлінуіне табиғи апаттар мен әртүрлі кездейсоқ факторлармен қатар келтірлетін залалдың характері мен мөлшеріне әсер етеді. Сақтандыру қоры бірнеше әдістерімен құрылуы мүмкін:

1. Ортақтандырылған әдіс. Орталықтандырылған тәртіпте бұл ресурстарға бөлінген қаржылар есебінен сақтандыру қоры пайда болды, оның мақсаты, міндеті мемлекеттік бюджетте сақтандыру резервтерін құру. Осыған мысал ретінде Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлары бойынша агенттігімен қолданатын мемлекеттік қор болып табылады. Бұл қор ірі апаттар, төтенше жағдайларда халық шаруашылығына келтірілген зияндар, сонымен қатар халыққа көмек көрсету үшін қолданылады.
2. Өзін-өзі сақтандыру әдісі. Бұл әдісте қорлар авариялар, машиналар мен механизмдердің бүлінген және т.б. кенет пайда болған қиыншылықтарды тез арада жою мақсатында кәсіпорынды, ұйымды оперативті басқару үшін, заңды және жеке тұлғалардың өз қаражаттары есебінен құрылады. Өзін-өзі сақтандыру әдісімен пайда болған сақтандырудың қажеттіліктерін натуралды және ақшалай резервтері ұйымдар мен кәсіпорындардың сақтандыру қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз ету үшін арналмаған. Олар болжанбаған жағдайлар кезінде пайда болатын, ең шұғыл қажеттіліктер мен мұқтаждықтар үшін қолсұқпайтын қор.
3. Сақтандыру әдісі. Тауар-ақша қатынастары сақтандыру қорын құру үшін обьективті шарты болып табылады,сақтандыру әдісімен құрылатын сақтандыру қоры нақты сақтанушылардың мақсатты төлемдері есебінен құрылады және тек белгілі мақсаттарға-шығындардың орнын толтыру, сақтандыру сомаларын тек сақтандыру қорын құрайтын қатысушыларға төлеу, яғни сақтанушыларға шағындалады. Сақтандыру сақтандыру қорын құру әдісі сияқты орталықтандырылған және орталықтандырылмаған элементтерден тұрады. Бір жағынан қаржылардың құрылуы орталықтандырылмаған тәртіпте жүргізіледі, сақтандыру төлемдері сақтанушылармен төленеді. Ал басқа жағынан, сақтандыру қоры жеке шаруашылықтар бойынша емес, орталықтандырумен жұмылдырады,сақтандыру жағдайлары бойынша шығындардың орнын толтыруға құқықты сақтандыру қорының қатысушылары сақтандыру келісім шарттарына сәйкес алады.

Сақтандыру нарық моделінің теориялық өңдеудіңобьективті алғышарты, біріншіден, барлық мүмкін болатын экономикалық деңгейлерде және барлық мүмкін болатын экономика субъектерінде; мемлекет, индивиттер мен кәсіпорынға сақтандыру қорғауының кең таралған формасы сияқты сақтандыру қатысушылары мен өздерінің сақтандыру қорларының ұйымдастырушыларымен болып табылады. Егер де сақтандыру компаниялары үшін жалпылай сақтандыру қорғауын ұйымдастырудың қазіргі заманғы формасы сияқты қарастырсақ, онда ең алдымен сақтандыру қорының жалпы қағидаларын анықтап, содан соң сақтандыру қорының жалпы моделін сақтандыруды түсіндіру, дамыту және анализ жасау үшін

Қолдану қажет. Сақтандыру қоры капитал ретінде қарастырлады. Сақтандырудың қорлық түсіндәруәне негізгі моменттерді қысқаша баяндайық.

Сақтандыру өзінің пайда болу қағидаларын, функционалдауын және дамуын экономикалық теориялар мен ағымдағы бейнесін табатын,

қазіргі экономикалық қызметтің дербес және ерекше саласы болып табылады. Сақтандыру қоры моделінің теориялық өндірілуінің объективті

алғышарты, біріншіден, барлық мүмкін болатын экономика деңгейлері. Егерде сақтандыру қоры жалпы сақтандыру қорғауының қазіргі нысандағы ұйымы ретінде өарастырсақә: индивидтер мен ұйымдар, мемлекет пен сақтандыру компаниялары үшін, онда ең алдымен сақтандыру қорының жалпы моделін анализдеуге және сақтандырудың дамуы үшін анықтау қажет. Мұнда сақтандыру қоры капитал ретінде қарастырлады және жалпы экономикалық қорлар жүйесінде жеке жағдай боллып табылады. Сақтандырудағы қорының түсіндімесіне қағидалық моменттерді қарастырайық.

–– Егер біріншіден, қор қандай болса да пайдалылығы бар экономикалық игіліктердің жиынтығымен  түсіндірледі.

–– Екіншіден, тыныштық пен қозғалысқа байланысты экономикалық игіліктерді қорлар мен ағымдарға бөледі, біріншіден игіліктік резервтік қол сұқпайтын бөлігі, ал екіншіден тікелей шаруашылық процестегі игіліктер бөлігі түсіндірледі.

–– Үшіншіден, саұтандыру қоры экономикалық категория ретінде

оның экономикалық мәнділігін  айқындайтын баға, құн және өзіндік құнға ие болады. Сақтандыру қорының өзіндік құны ықтималдықтың негізінде анықталады: статистикалық, эксперттік, интуитивтік. Сақтандыру қорының құны оның құрылуы мен басқаруына кететін объективті шығындармен анықталады. Құндылық әрбір белгілі бір субъект үшін анықталмағандықтан қорғау әдістері туралы шешім қабылдайтын, сақтандыру пайдалылығының субъективті көрінісі болып табылады. Баға объективті моменттің, яғни сақтандыру қорының құндылығын және субъективті, яғни сақтандыру қорғауының құндылығының индивидуалді мәнінің бейнесі болып табылады.

«Қор» термині (франц. Fond, латыншадан fondus) – негіз дегенді білдіреді. Қор-микро және макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесінде жаңа игіліктерді құрудың негізгі факторы ретінде шығатын динамика – статикалық игіліктер қоры. Сақтандыру қорының қасиеттері:

– игіліктердің қорлары түрінде функционалдауы, бұл сақтандыру қорының негізін білдіреді;

– сақтандыру қорының өзгеруін білдіретін, қордың қорларын қолданудағы белгісіздіктің, ықтималдықтың болуы;

– сақтандыру қорының дамуы мен өздігінен дамуын білдіретін қорлардың ақшалай көрінісі.

Сақтандыру қорының дамуын сыртқы және ішкі позициядан қарастыруға болады. Сақтандыру қорының сыртқы дамуын үш кезеңге бөлуге болады:

1. Даму – кез-келген толық жүйелердің өзгеру, қозғалыс процесін білдіреді.
2. Кездейсоқтық – жүйелер дамуының екінші деңгейлік, қосымша мүмкіншіліктерін білдіреді.
3. Қажеттілік – өзінің жоғарғы дамуы мен болуын сипаттайтын маңызды, заңды байланыстарды , ішкі, тұрақты, қайталанатын қатынастарды білдіреді.

Сақтандыру қорының ішкі дамуы қозғағаыш күш пен құру мен бөлу арасындағы қарама-қайшылықтардың дамуы есебінен болады.

Мемлекеттік және мемлекеттік емес сақтандыру қорларының салыстырмалы сипаттамасы: