Нарықтық механизмнің қызмет етуі барлық тауарлар, қызмет-тер және өндіріс факторларының нарығындағы тепе-тендікті тек орнатумен бітпейді, ол сонымен қатар экономикалық жүйенің тұтас оптималды дамуын қамтамасыз етеді. Осыған дейін нарықтық тепе-тендікті жекелеген жергілікті нарықтарда, салыстырмалы қарағанда, бір-бірінен тоуелсіз және автономиялы түрде орнайтын тепе-тендік деп жеңіл түсінгенбіз. Шынында, бұл процесс омірде дол осылай жүрмейді.
Ұлттық экономиканың кандайында болмасын, барлық нарық-тардың дамуы мен реттелуіне бағытталған әрекеттер мезгіл мен экономикалык кеңістікте түрақты түрде бір-бірімен келісімді бо-луға тисті. Осы мәселелерді дүрыс шешу үшін экономикалық жүйенің жекелей жоне жалпы тепе-тендік болмысын арнайы бөліп алып талдау керек. Тауарлар нарығы тепе-тендік жағдайда болу үшін, болып түрған баға дәрежесінде болжам етілген өнімнің щығарылуы жиынтық сұранысқа немесе жоспарланған жиынтық шығындарға тен. болуы керек.
Жиынтық сұраныстың екі нысаны болады: натуралдық-заттық және құндық.
Жиынтық сураныстың натуралдық-заттық нысаны халық-тың, фирмалардың және мемлекеттердің тауарлар мен қызметтерге қоғамдық қажеттігін көрсетеді. Оның қүрылымы, біріншіден, жеке және басқа өндірістік емес қажеттерді қамтамасыз ететін өнімдер мен қызметтердің белгілі түрлерін алуы мүмкін; екіншіден, барлық өндірістік құралдар мен өндірістік қызметтердің (технологияны жетілдіруге бағытталған ғылыми зерттеулер мен дайындықтар, өндіріске қызмет ететін информация, байланыс және т.б.) жиынтығы болуы мүмкін.
Жиынтық сұраныстың қун жагының мазмуны жиынтық табыстың әр дәрежесіне тағайындалған отандык тауарлар мен қыз-меттер үшш жоспарланған шығындардың сомасымен аныкталады.
Жиынтық сураныс (AD) — бұл нарықта ақша формасында орын алып отырған халыклың, кәсіпорындардың және мемлекеттің қажеттері. Жиынтық сұраныстың экономиканың секторларына сәйкес болінуіне қарай, оны (AD) төрт топқа белуге болады:
тұтыну (С ) — үй шаруашылықтарының сұранысы;
инвестициялар (I) — кәсіпкерлердің күрделі жабдықтарға сұра-нысы;
мемлекеттің сатып алуы (G) — мемлекеттің тауарлар мен қызметтерге сұранысы;
таза экспорт (X) — отандық тауарларға шетелдіктердің сұраны-сы мен шетел тауарларына отандастардың сұранысының айырымы.
Басқаша айтқанда, AD түпкі өнімдерге сұраныстың жалпы сомасына тең болады:
С + I = G + X.
Егер сатып алушының табысы ессе, оның нақты тауарға сұранысы да өседі. Осы сияқты, егер жалпы ұлттық өнім кобейсе, жиынтық сұраныс та өседі. Ал, AD мен ЖҰӨ қатынастарын сипаттаудан бүрын, ЖҰӨ-нің өзгеруіне әсер ететін жағдайлармен таны-сайық.
Макроэкономиканың фундаменталдық пропорцияларының біреуі, ол белгілі уақыт мерзімінде барлық сатылудың құн мөлшері — ақша ұсынысының, оның осы мерзімдегі экономиканың барлық секторларының арасындағы айналу санының көбейтіндісіне тең болуға тиісті. Басқаша: егер бір жылда барлық ақша массасы толык 5 айналым жасаса, яғни әрбір ақша бірлігі орта есеппен 5 рет экономиканың бір секторынан басқасына өтіп отырса, онда елдегі түпкі тауарлардың жылдық сатылымының көлемі 5-тің ақша ұсынысына кобейтілгеніне тең болады. Біздің мысалда V = 5 жылдык айналымға. Айтайық, ақша ұсынысы (М) 200 млрд ақша бірлігі, сонда:
MxV=20Qx5=1000 млрд ақша бірлігі=бір жылда сатылган барлық түпкі тауарлардың құны;
MxV — бага дорежесі х Q = ЖҰО;
бүнда 0 — бір жылда өндірілген тауарлар мен қызметтердіН мөлшері.
Қорытып келгенде:
MxV=PxQ;
бүнда Р — бағаның дәрежесі.
Осы теңдіктен мынадай маңызды жағдайды айқындаймыз: жиынтық сұранысқа ақша массасының көлемі және оның эконо-миканың секторларының арасындағы айналысының шапшаңдығы әсер етеді.
Жиынтық ұсыныс (AS) кәсіпкерлер нарыққа жеткізген мате-риалдық игіліктер мен қызметтердің санымен белгіленеді. Осы жағдайда кәсіпкерлер ондірістің потенциалдық көлеміне жетуге тырысады, өйткені экономикалық жүйенің қандайы болмасын осыны мақсат түтады. Ал өндірістің бұл колемін ендірістік шы-ғындардың молшері белгілейді. Осының ішінде (шығындардың) еңбек пен капиталдың орны маңызды болады. Осындай жағдайда жиынтық ұсынысты ЖҮӨ-нің көлеміне теңестіруге болады:
А8=ЖҰӨ=баганың дәрежесіх<2; А8=жалақы + рента + процент + пайда.
Жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторлар: өндірістің технологиясы, жеке тауарлар нарығында өзгерістер тудыратын шығындар.
Ұзақ мерзімде өндірістің нақты көлемі үшін жиынтық сұраныстың маңызы елеулі емес фактор болып табылады. Жиынтық сұраныс бағаның дәрежесін өзгертеді, бірак ол ЖҮӨ-нің нақты көлемін өзгерте алмайды. Сондықтан Үкіметтің микродәрежедегі басты міндеті — жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторларды дүрыс белгілеп және соған сәйкес шараларды жүзеге асыру болып табылады.
Нарық жағдайындағы ұлттық өндірісті реттеу механизмнің екі негізгі бағыты бар. Бірінші — нарық жүйесі өзін-өзі автоматты түрде реттейді дейтін классикалық бағыт. Осының өкілдері Д.Ри-кардо, Д.Стюарт-Милль, Ф.Эджворт, А.Маршалл, А.Лигу. Екінші — кейнстік — нарық жүйесіне мемлекет қажетті түрде араласуға міндетті (әсіресе депрессия жағдайында) деп есептейтін бағыт.
Экономист-классиктер баға, жалақы, проценттік ставка икемді деп түсінген, яғни, сұраныс пен ұсыныстың балансын сипаттап, жалақы мен баға оз еркімен жоғары және төмен жылжып отырады. Бұлардың айтуы бойынша, жиынтық ұсыныс AS, ЖҮӨ-нің потен-циалдық көлемін керсететін тік түзу сызық түрін алады. Бағаның төмендеуі жалақыны томендетеді, сондықтан толық жұмыспен қам-ту сақталады. Нақты ЖҰӨ-нің көлемі азаймайды. Осында барлық өнім баска бағамен сатылады. Баскаша айтқанда, жиынтық сұра-ныстың төмендеуі ЖҮӨ және жұмыспен қамтуды темендетпейді, ол тек бағаны төмендетеді. Сойтіп, классикалық теория бойынша, мемлекеттің экономикалық саясаты тек бағаның дәрежесіне әсер етеді, ол өндірістің колемі мен жұмыспен қамтуға әсер етпейді. Сондықтан мемлекеттің өндіріс колеміне және жұмыспен камту процестеріне кірісуі қажет емес.
Экономикалық тепе-тендік туралы кейнстік кезқараспен та-нысайық. Экономикалық ғылымда классицизм 30-жылдарға дейін үстемдік еткен. Осы жылдары жарық көрген Дж.М.Кейнстің «Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы» де-ген еңбегінде классикалық теорияның негізгі түжырымдары сы-налды. Біріншіден, Кейнстің дәлелі бойынша, неоклассикалық үлгілерде көрсетілгендей, экономика кедергісіз дамып отырмайды, ал жалақы мен бағалар сонша икемді емес. Екіншіден, инвестиция-лар, жинақ және проценттің ставкалары арасындағы негізгі байла-ныстар күмән тудырады. Осылардың нәтижесінде, Кейнс бойын-ша, мемлекеттің кірісуінсіз, автоматты түрде тепе-тендікке жету мүмкін емес. Жалақының қысқарылуыньщ арқасында толық жұмыс-пен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне Кейнс сенбейді. Оның түжы-рымы бойынша, жұмыссыздықтың болуына қарамастан, жалақы төмендемейді және нарық тепе-тендіксіз жағдайда қалады. Жалақының томенгі шегі болуына байланысты жұмыссыздықтың белгілі қөлемі ылғи болады. Осындай жұмыссыздықты жою үшін жиынтық сұранысты кеңейту керек, бұл жағдай еңбекке сұранысты өсіреді.
Кейнстің дәлелдеуі бойынша, бағаның төмендеуі экономиканы қүлдыраудан автоматты түрде алып шыға алмайды және проценттің ставка дәрежесі қолма-қол ақшаның сұранысы мен ұсынысына тоуелді болады. Басқаша айтқанда, тұтынушылар өз табыстарынан жинақ жасауға шешім алғанда, олар тұтынуға тағай-ындалған табыстарының колемінен жинақ жасайды. Проценттің ставкасы қандай икемді болмасын, ол жиынтық сұраныстың төмендеуін тоқтата алмайды. Сондыктан, тепе-теңдікке жұмыспен қамтамасыз ету толык болмаған жағдайда жету мүмкін.
Осы аталған екі концепцияның экономикалық даму үшін қандайы қолайлы деген сұрақ туады. Осылардың мынасы дүрыс, ал мынау олай емес деуге болмайды. Нарық барлық жағдайды озі ғана, мемлекеттердің кірісуінсіз шешеді деп айту оңай емес. Кейнстің корсетуі бойынша, мемлекет нарық экономикасына әсер ете алады жоне бұл үшін оның қарамағында кажет қүралдар бар.
Тұтыну және жинақтау
Жоғарыда айтылған болатын, тұтыну мен инвестициялар жи-ынтық сұраныстың маңызды күрамы болып табылады. Ал инвес-тицияларға жинақтау манызды осер етеді.
Мынадай орынды сұрақ туады: I мен S-тің тепе-тендігінің классикалық үлгісінін кейнстік үлгіден айырмашылығы неде?
Айырмашылықтары мынада:
Біріншіден, классикалық үлгі бойынша, соншама ұзақ мерзімді жұмыссыздық болуының мүмкіндігі аз деп есептеледі. Бағаның иксмділігі бүзылған тепе-тендікті орнына келтіріи отырушы еді. Ал Кейнс ұсынған үлгі бойынша, 1 мен S-тің тең болуы жұмыс-пен толық қамтамасыз етшмеген жағдайда мүмкін болады. Толык жұмыспен қамтылған жағдайда тепе-тендікке жету инвестициялык процесс жанданғанда мүмкін болады.
Екіншіден, классикалык үлгі нарыққа икемді баға механизмінщ болуы тон деп түжырымдайды. Кейнс бүндай жағдайдың болуына сенімсіздік бшдірді: кәсіпкерлер өздерінің өнімдеріне сұраныстың күлдырауына тап болып, бағаны томендетпейді. Олар ондірісін қысқартып, жұмыскерлерді азайтады. Бұл оған тон барлық әлеуметтік-экономикалық зардаптармен жұмыссыздықты тудырады.
Үшіншіден, жинақтар тек проценттің ғана емес (классиктердің айтк.анындай), олар табыстардың да функциясы болып табылады.
Инвестициялардың өсуі ЖҮӨ-ді есіреді және толық жұмыс-пен қамтамасыз етілуге көмек береді. Осының негізінде мульти-пликатордың эффекті (тиімділігі) жатады.
Мультипликатор деп табыстың озгерулерінің инвестициялар-дың озгерулерінен тәуелді екенін корсететін коэффициент аталады.
Мультипликатор концепциясының мәні мынада: автономия-лық инвестициялардың өзгерістері мен жалпы ұлттық өнім өзгерістерінің арасында түрақты байланыс болады.
Мультипликатордың эффекті мынадай жағдаймен байланыс-ты: инвестициялардың өсуі ұлттық табыстың осуіне әкеледі. Бірақ, ұлттық табыстын осуінің мөлшері инвестициялардың алғашқы өсуінен артық болады.
Экономиканы тепе-тендік жағдайға жеткізетін жалпы ұлттық өнімнің оптималдық колемін анықтайтын кейнстік теория мынаны корсетеді, Инвестициялар оскенде, ЖҰӨ-нің өсуі инвестициялардыц бастапқы қосымша осуінен анағүрлым көп өседі. Инвестициялар эффектің (тиімділіктің) үдеи түсуіне, ұлғая түсуіне әкеліп соғады. Бастапқы эффектіден болек (басқа), екіншілік, үшіншілік эффект туады — бір сферада жасалған шығындар, басқа сфераларда өіщірістің кеңейіп, жұмыспен қамтудың жоғарылауына осер етеді.
Мультипликатор инвестициялардың өсуінен табыстардың осуінің артығын корсететін сандық коэффициент болып табылады.
Мысалы, инвестицияның өсімі 10 млрд тсң болсьш, ал бұл ЖҰО-ді 20 шірд осірсш. Сонда, мулыишшкатор 2 болады. Егер ЖҮО 30 млрд оскен болса, ммультшіликатор 3 болады.
Мулътипликатор = ЖҮӨ-нің өсімі/Мнвестіщиялардың,0сімі == АЖҮ / Ажвестициялар өсімі.
Бастапқы инвестициялар жұмыспен қамтудың колеміне осер етеді. Тауарға сұраныстың өсуі өндірушілерді, ондірісті кеңейтуге, жабдықтар сатып алуға, жұмыскерлер жаддауға итермелейді. Сойтіп, бастапқы инвестициялар ұзақ мерзімде жаңа инвестицияларды, жаңа жұмыс орындарын тудырып және ЖҮО-ді өсіріп, үлғаймалы үдайы өндірісті жандандырады. Жабайы мысал келтірейік. Айтайык, жолдар жасау үшін мемлекет 1 млн инвестиция жүмсады. Егер қоғамда қалыптасқан МРС 0,8 тең болса, онда мультипликатор К мынадай болады:
К = ІДІ-МРС) = 1/(1-0,8)=1/0,2=5.
Ал ЖҮӨ-нің есімі қандай болады? Ол мынаган тең болады:
ДҮ=ДІхК= 1000000×5=5 млн.
Мынадай жағдай есте болғаны жөн. Мультипликатордың эффекті жұмыспен толык қамтамасыз етілмеген экономикада орын алады. Осы қорытындының заңдылық негізі бар. Шынында, егер қоғамның барлық ресурстары толық іске тартьшған болса, қосым-ша жұмысшьшар жоне қосымша өндірістік қуаттар қайдан келеді?
Классикалық теорияның жинақ пен гашестициялар процестеріне көзқарасы жинақтың көп болуының үнамды екенін сипаттайды.Жинақтар жоғары болғаны инвестициялардың көзінің мол екенін керсетеді. Сондыктан, классиктердщ айтуы бойынша, жинақ жасауға икемділіктің жоғары болғаны ұлттың коркеюіне жол ашады.
Бірак, жинақтың мол болуы қоғамды қашан болмасын байыта бермейді. Осыған дейін оңгіме автономиялық инвестициялар, яғни ЖҮӨ-нщ көлемі мен динамикасына тәуелді емес, капиталдық салымдар гуралы болған. Автономиялық инвестициялар, кобінесе, техникалық жаңалықтарды еңгізудің нәтижесіндегі капиталдык салымдар түршде болады.
Жаңашыл адамдар жасаған осы жобалар, шынында, ЖҮӨ-нің жағдайымен жоне оның колемімен байлаиысты болмайды. Осыдан басқа, автономиялык инвестициялар мемлекеттщ капиталдық еа-лымы болады.
Нақты жағдайда инвестициялар мен табыстардың озара әсері орын алады. Бастапқы салымдар түрінде жасалған автономиялық инвестициялар, мультипликатордың эффектшің аркасында ЖҮӨ-нің осуіне океледі. Іскерлік белсенділіктің жандануы, жұмыспен қамтылудың осуі кәсіпкерлердщ әр түрлі топтарының инвестиция жасауға икемділігін өсіреді. Мше, дәл осындай инвестицияларды туынды (іоуелді, екіншілік) деп атау орын алған. Олар ЖҮӨ-нің динамикасына тәуелді болады. Туынды инвестициялар, автоно-миялықтармен қосылып, экономикалық өсуді шапшандатады, оны тездетеді және акселератордың эффекті деген атақ алады (акселе-ратор — жылдамдатушы). Бірақ жылдамдатудың бағыты басқа жаққа бүрылып кетуі мүмкін. Мультипликация мен акселерация эффектінщ нотижесінде табыстың томендеуі туынды инвестиция-ларды да қысқартады. Ал, осы жағдай ондірістің тоқырауына океліп соғады.
ІІ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА КӨЛЕМІНДЕ ТҰТЫНУ МЕН ЖИНАҚТАУ
Инвестициялардың функционалдық ролі
Макроэкономикалық пропорциялардың оптималды болуы сұра-ныс пен ұсыныс механизмі арқылы жүзеге асырылады.
Фирмалар, капиталдың окілі бола отырып, өнім ондіреді, оны сатып ақша алады жоне жұмысшы күшіне сұраныс білдіреді. Жұмыскерлер жұмысшы күшін ұсынады. Осы үшін акы алады және ондірілген өнімге сұраныс жасайды. Фирмалар мен үй шару-ашылықтарының өзара әсерінің негізінде тауарлар мен қызметтер нарығында ЖҮӨ-нің тұтыну мен жинаққа боліну пропорциясы қалыптасады.
Тұтыну деп адамдардың материалдык жоне рухани қажеттерін канағаттандыруға бағытталған тұтыну игіліктерін индивидуалдык түрде және бірлесіп пайдалануы аталады. Құндық нысаны бойын-ша, бұл адамдардың материалдық игіліктер мен қызметтер үшін жүмсайтын ақшасының сомасы болып табылады. Сойтіп, тұтынуға жинаққа кетпейтін, салық түрін алмайтын, шетел есеп-шотында орналаспағандардың барлығы жатады. Адамдар, бүгіннен кері болашақтағы пайдальшык молырақ болуы мүмкін деп қазіргі тұтынуын шектеуге тырысады. Отбасы тұтынудың бастапқы үясы болып табылады. Отбасының шаруашылығында жалпы тұтыну бюджеті, түрмыстық және жинақталған мүлік ортақ болады.
Адамдардың тұтынуы экономиканың дамуын белгілейтін басты көрсеткіштердің біреуі болып табылады. Жалпы ішкі өнімнің 2/3-нен 3/4-не дейіні тұтынуға тағайындалады. Бұл адамдардың тұтынушылық тәртібін калыптастырады. Тұтынушылық тәртіпті бағалау үшін тұтынушылық көңіл деген корсеткіш қолданылады. Осы көрсеткіш экономикалық циклды болжаудың негізін қүра-тын маңызды макроэкономикалық корсеткіштерге жатады. Бұл бизнестің қандайы болмасын қысқа мерзімдегі жоспарлауда және мемлекеттің экономикалық саясатын аныктауда кең қолданылады.
Жинақтар деп кейінге қалдырылған немесе осы мерзімде тұтынылмайтын табыстар бөлшегі аталады. Жинақтар табыстар
мен ағымды тұтынудың айырымына тең болады. Жинақтар бола-шақтағы ондірістік жоне тұтынулык. қажеттіктермен байланысты процесс болып табылады.
Сойтіп, жинақтар — инвестиция жасаумен байланысты,эконо-микалық процесс; ағымды өндірістік және тұтынулық қажеттер шығындарының пайдаланылмай қалған табыстары жинақталады. Жинақтарды фирмалар және үй шаруашылықтары жасайды. Фир-малар жинақты инвестиция жасау үшін — өндірісті кеңейтіп, пайданы көбейту үшін жасайды. Үй шаруашылықтарының жинақ жасауының бірнеше себептері болады: кдртайғанда зәрулікке ұшырамау үшін, балаларына қаддыру үшін, жер, қозғалмайтын және қымбат, ұзақ мерзім пайдаланатын заттар сатып алу үшін. Жинақ-ты және инвестицияны ор экономикалық субъектілер әр түрлі себептермен, өз еркімен жасайды.
Табыстар тұтыну мен жинаққа қалай бөлінеді? Осы сұраққа жауап алу үшін тұтыну қызметтерінің жалпы қасиеттерін сипаттау керек. Бұл тұтыну шығындарының табыстарға қатынасын көрсетеді.
Үй шаруашылықтарының жеке тұтынуы (С) тиімді сұраныстың маңызды бөлігін қүрайды. Жинақ, табыстардың тұтыну шы-ғындардан артықтығы екенін еске түсірсек, тұтынуды белгілейтін факторларға талдау жүргізу, сонымен бірге, жинақ тәуелді болатын факторларды таідау болып табылатыны айғақтанады:
Ү = С + S.
Осы тендеу табыстың бір бөлігі жеке тұтынуға кететінін, ал артығы жинақ (S) нысанын алатынын көрсетеді. Осымен бірге, қоғамның шығындары, бір жағынан, тұтыну қажеттеріне сұраныс (С) түрін, екіншіден — инвестицияға сұраныс (I) түрін алуы мүмкін:
Ү = С + I.
Ұлттық табыстың көлемі мен тұтыну шығындарының ара-қатынасын сипаттай отырып, Д.Кейнс тұтыну дәрежесі табыстың дәрежесіне тәуелді деп түжырымдаған. Тұтынуды мына функция арқылы корсетуге болады:
С = С (Ү).
Бірақ табыс тұтынумен катар, жинакты белгілейтін негізгі фак-тор болып табылады:
S = S (Ү).
Зерттеулердің нәтижесінде тұтынудың қозғалуы табыстың қозғалу бағытында жүретіш дәлелденген. Бірақ тұтыну табысқа ғана тоуелді емес, ол тұтынуға шекті бейімділікке (MPS) тоуелді болады:
МРС = Тұтынудагы өзгеріс/Табыстагы өзгеріс = ДС/ДУ.
Осы үлгі қосымша табыстың қандагі бөлігі тұтынудың осіміне кететінін көрсетеді.
Осыған үксатып жинаққа шекті бейімділікті (МРС) карауға болады.
Жинаққа шекті бейімділік — бұл жинақтағы қандай болмасын өзгерістердің, осы өзгерістердің табыс тудырған өзгерістермен ара-қатынасы болып табылады:
М?$=Жинақтагы әзгеріс/Табыстагы өзгеріс = AS/АУ.
Жеңіл байқауға болады, егер С + S = У (жиынтық табыс тұтыну мен жинаққа бөлінеді), AC + AS = АУ. Онда тұтынуға шекті бейімділік пен жинаққа шекті бейімділіктің қосындысы 1 тең болады:
МРС + MPS = 1; МРС +MPS =ДС/АУ + AS/AY =A(C+S)/AY =AS/AY =
Сондықтан,
МРС = 1 — MPS және MPS=1 — МРС.
Тұтыну мен жинақтың функцияларын анықтағаннан кейін, олардың дәрежесіне шешуші фактор болып әсер ететін табысқа келейік. Әдетте, табыстың өсуімен бірге тұтыну мен жинақ та өсіп отырады. Түрақты экономикалык өсу жағдайында МРС-тың төмен-деу тенденциясы байқалады,a MPS — өсу тенденциясына ие болады. Инфляция жағдайында басқаша процесс орын алады: МРС өсу тенденциясына ие болады, MPS — томендеу тенденция-сына. Экономикалық жағдай түрақсыз болғанда, халықтың салы-мы инфляциядан сақтандырылмаған болса, ол езінің тұтынуын, әсіресе үзак мерзім пайдаланатын тауарларды, кебейте түседі. Осындай жағдайда жинақтың ерекше түріне халықтың зергерлік тауарларды, тондарды, машиналарды, т.б. сатып алулары айналады.
Осы факторлардан басқа, тұтыну мен жинаққа осер ететін факторлар мыналар:
- тұтыну мен жинақты азайтатын салықтардың осуі, бағалар-дын котерілуі;
- әлеуметтік сақтандыруға төлемдердщ осуі (жинақты азай-туы мүмкін);
- сұраныстың күрт осуі (тұтынудың оте кобеюі мүмкіндігі туады);
- нарықта ұсыныстың осуі (жинақтың азаюын тудыруы мүмкін);
- табыстардың осуі (тұтыну мен жинақтьщ өсуіне әсер етеді).
Әдетте инвестиция деп жаңа өндірістік куат пен капиталдық активтер жасау мақсатпен жинақтауды пайдалану түсініледі. Ин-вестицияньщ құрамына машиналар мен жабдықтар алуға жүмсал-ған барлық щығындар жатады, қүрылыс-монтаж жұмыстары жоне запастың өзгерістері кіреді. Құнды қағаздардың қозғалысы (мемлекеггік облигацияларды сатып алу-сату) инвестицияға тікелей қатынасы болмайды. Инвестиция жүргізу тікелей тауарлық нарықпен байланысты, ал облигацияның сатып алу-сатылуы құнды қағаздар нарығымен байланысты. Инвестициялардың игіліктер на-рығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері бірдей болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде игіліктер нарытыңда тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайта-рьшым болмайды. Ұзақ мерзімде инвестициялардың әсерімен сұра-ныс та, ұсыныс та озгереді.
Инвестициялар тұтыну сұранысымен қатар жиынтық сұраныс-тың екінші қүрамы болып табылады. Осымен қатар жинақтар мен инвестициялар тиімді сұраныс көлеміне қарама-қарсы бағытта әсер етеді: жинақтар сұранысты азайтса, инвестициялар оны кобейтеді.
Инвестициялар дорежесі коғамның ұлттық табысыньщ көлеміне елеулі әсер етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көпте-ген макропропорцияларына әсер етеді. Кейнстік теориада инвести-цияның дәрежесіне және жинаклың дорежесіне кобінесе әр түрлі процестер мен жағдайлардың әсер ететіні аталып көрсетіледі.
Елдің масштабындағы инвестициялар (капитаддық салымдар) үлғаймалы үдайы өвдіріс процесін белгілейді. Жаңа кәсіпорындарын қүру, түрғын үйлер салу, жол жүргізу жоне жаңа жұмыс орында-рын жасау, инвестиция жасау немесе капитал жасау процестерімен байланысты болады.
Инвестициялардыц козі жинақ болады. Бірақ моселе мынада: жинақты жасайтын бір іиаруашылық субъектілері болса, инвестицияларды басқа шаруашылық субъектілері жасауы мүмкін.
Көпшілік халықтың жинактары, инвестициялардың козі болып табылады. Бірақ осы адамдар нақты игіліктердін осуімен байланысты капиталдың салымын жасамайды. Қызмет жасайтын әр түрлі фирмаларда инвестицияның козі болады. Осы жағдайда «жинақтаушы» мен «инвестор» бір тұлға болады.
Инвестицияларға қандай факторлар осер етеді? Маңыздыла-рын атап отейік.
Біріншіден, инвестиция жасау процесі күтілетін пайда нормасынан немесе рентабелдіктен жасалатын капиталдың салымынан тоуелді болады.
Екіншіден, инвестор шешім қабылдағанда капиталдық салым жасаудың балама мүмкіндігін есепке алады. Бүнда процент став-касының дорежесі шешуші рөл аткарады.
Айта кетейік, проценттің дорежесі жоне инвестициялар мен жинактардың колемдерінің арасындағы функционалдық байланыс-тар классикалык мектептің теоретиктарының енбегһще корсетілген болатын. Инвестициялар кейнстік концепцияда, классикалық кон-цепциядағыдай, проценттің нормасыныц функциясы болып табы-лады, ал жинақтар, Кейнс бойынша, табыстың функциясы: S=S(Y). Осы жерде Дж.Кейнс пен А.Маршаллдыи козкарастары бір-бірше үқсамайды, А.Маршалл жинақтыц молшерін проценттің ставкасы-нын. колемімен байланысты деп түсінеді.
Сөйтіп, инвестициялар процент ставкасының, ал жинақтар табыстың функциясы болып табылады.
Инвестициялар салық салу дорежесіне тоуелді болады.
Инвестициялық процеске ақшаның инфляциялық құнсызда-нуы әсер етеді.
Тұтынуға бейімділік
Жиынтық тұтынуға талдау жасаганда қоғамдық тұты-нуға жұмсалған жалпы ресурстардың санына ықпал ететін объективті және субъективті факторлардың рөлін зерттеу маңызды. Тұтынудың жалпы көлемі, әдетте табыстың жалпы көлеміне тәуелді болады. Тұтынуға ықпал ететін психологиялық фактордың рөлін Дж. М. Кейнс былайша сипаттайды: «Біздің негізгі психологиялық заңды басқаша алып, арқа сүйеуіміз жайдан-жай емес, адамзат жараты-лысынан, сонымен қатар тәжірибені тәптіштеп үйрену негізінде, әдетте, ездерінің тұтынуын арттырады, алайда табыстың өсу мелшеріндей дәрежеге өспейді». Белгілі Итальян экономисі А. Пезенти «сонымен , анықталған» «негізгі психологиялық заңның» маңызы былайша: «егер табыс өзгерсе, тұтыну да сол бағытта өзгереді, алайда тұтынудың өзгерісі, табыс өзгерісіне қарағанда аз болады»
Тұтыну езгерісі және оның ықпалымен мүмкін болатын табыс езгерісінің арақатынасын тұтынуға шектеулі бейімділік деп атайды.
(MPC-marqinal propensity to consume) MPC =дү
Айталық, адамның 1000 доллары бар деп үйғаралық. Оның ай сайынғы табысы бірдей мелшерде 100 долларға өсетін болса, тұтыну шығындары қалай еседі екен, соны талдайық.
Кестеден көріп отырғандай, ай сайын кіріс өседі, алай-да қосымша әрбір 100 доллардан тұтынуға салыстырмалы аз үлес жүмсалады да, басым көпшілігі сақталады (жи-наққа кетеді). Мысалы, ақпавда қосымша 100 доллар та-уып, оның 90 долларын тұтынуға жүмсады, ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға қалдырды. Наурыз айында қосымша 100 доллардан, 80 долларды тұтынуға, 20 дол-ларды сақтауға бөледі т. б. нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны өседі, алайда табыстың есу қарқынынан төмен. Табыстың өсуімен адам жақсы ішінеді, киінеді, саяхат шегеді, сонымен бірге оның жинақ мелшері де өседі. Тұтыну да, жинақ та абсолютті мөлшерде еседі, алайда тұтыну үлесі салыстырмалы бірте-бірте азаяды да, жинақ үлесі үлғаяды.
Сонымен, «негізгі психологиялық заңға» сай тұтынуға шектеулі бейімділік мөлшері нел мен бірдің арасында болады:
Формуладан керініп түргандай, жинаққа шектеулі бейімдшік, жинақ мөлшерінің езгерісінің табыс өзгерісіне қатынасы ретівде анықталады:
AS МРС =тт; (мүнда MPS — marqinal propensity to save)
Мынадай сұраққа ойланайық — жинаққа шектеулі бейімділік пен тұтынуға шектеулі бейімділіктің арақатынасы қандай болмақ? Сұраққа жауап беру үшін, мынадай үғымдармен белгіленетін экономикалық қүбылыс-тардың мәнін толығырақ талдау қажет:
1) тұтынуға шектеулі бейімділік;
2) жинақка шектеулі бейімділік.
Жалпы табыс өсетін болса, өсімнің бір белігі тұтынуға, ал қалған белігі жинаққа (сақтауға) кететіні түсінікті болса керек. Үшінші варианттың орын алмайтындығынан тұтыну мен жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. Сонымен 10 кестеден көргендей, AC + Д5 = Ау онда ДС(Д.у + AS) Ay = 1
Мысалы ақпанда МРС + MPS = 0,9 + 0,1 = 1 наурызда 0,8 + 0,2 = 1 т. с. Жинаққа шектеулі бейімділік бір өлшем-ге дейінгі тұтынуга шектеулі бейімділік қатынасына толықтырушы болып табылады. Осы кезге дейінгі әңгіме тұтынуға бейімділік жеке субъект немесе отбасы дәрежесінде қаралды. Әрине жекелеген отбасыларьшың кірістері мен шыгыстары қозғалысының ауытқуы сонша-лықты көп те болуы мүмкін, алайда «негізгі психологиялық заң» езінің мәнділігін макро дәрежеде де көрсете алады.
Тұтынуға бейімділікті графикпен түсіндіріп көрелік.
График қалай қүрылады? Абцисса есінде таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қалады. Ордината өсівде — тұтыну шығындары. Егер шығыстар кірістермен дәлме-дәл сәйкес келсе 45° бүрышпен жүргізілген тіке сызықтың бойындағы кез келген нүкте оны көрсеткен болар еді. Алайда шын мәнінде мүндай сәйкестік орын алмайды, табыстың тек бір бөлігі тұтынуға жүмсалады. Сондықтан да тұтыну қисыгы 45° сызығынан темен ауытқиды. 45° сызығы мен тұтыну қисыгының В нүктесінде қиылысуы жинақтық нөлдік дәрежесін көрсетеді. Осы нүктеден солға қарай жағымсыз жинақ (яғни шыгыс кірістен асады — «қарыз»), ал оңға қарай — жағымды жинақ. Мысалы, табыс 7000 доллар болғанда жағдай былайша сипатталады. Е\Е0 кесіндісі тұтыну мөлшерін, ал ЕоЕг кесіндісі — жинақ мөлшерін көрсетеді. Отбасы бюджеттерінің тепе-теңдігі тек В нүктесінде байқалады, өйткені тек осында кіріс пен шығыстың тепе-теңдігі орын алады.
Жинаққа бейімділік жинақ өсімінің тұтыну өсіміне қатынасын керсетеді. Жинақталатьш тұтынуға түспейтін табыстың бір бөлігі болатындықтан жинақ пен тұтыну графигі, Самуэльсонның айтуынша «сиамдық егіздердей» бірін-бірі толықтырады, өйткені жинақ (сақтау) + тұтыну = қоғамның таза табысы.
Жинак графигі қалай қүрылады? Ол үшін мына бір қызғылықты жайды көру керек: біріншіден, 42-суреттегі абцисса өсін, 45° сызық деп үйғару керек, екіншіден
45° сызықта айнаны орналастырсақ, оған түскен график жинақ сызыгының көрінісі болады. В нүктесі жинақ нөлге тең болғавдагы табыс дәрежесі. Одан төмен жағымсыз жинақ, одан жоғары жағымды жинақ.
Жогарыда атап өткендей тұтынуға шектеулі бейімділік (МРС), косымша табыстан туындайтын қосымша тұтыну мелшерін сипаттайды. Графикке бұл тұтыну көлбеу қисыгы арқылы көрінеді, қүлама көлбеу жоғары МРС-ты, ал жай келбеу — төменгі МРС суреттейді. < пунктирлі сызықпен бейнеленген кішкене үшбүрыш табыстың 400° тан 500° долл. өсуі. Осы үшбүрыш тұтынуға шектеулі бейімділік категориясының мәнін көрсетеді. Табыстың 4000 долл. 5000 долларга ескенде тұтынуға 850 доллар жүмсал-ды. Олай болса, МРС 850: 1000 долл. = 0,85 долл. болады.
МРС-тің көрінісін суреттейік 0,85 долл. тең, яғни кіші үшбүрышқа тең.
Табыс 4000-нан 5000 долл. өскенде абцисса есімен оңға қадам жасалады. Мүнда тұтыну сызығында Внүктесінен С нүктесіне ауысу орын алады. МРС деп отырғанымыз тұтыну сызығының келбеу тереңдігі.Бұл көлбеу а бүрышының tg мен елшенеді. ол үшін Х/Хо-ның Х0Х2 қатынасын білу керек.
Шектеулі елшемге талдау шектеулі табыс, шектеулі шығындар бөлімдерінен таныс. Мысалы, шектеулі шығындар жалпы шығындардың келбеу сызығын көрсетеді, шектеулі табыс жалпы табыстың келбеу сызыгын көрсе-теді. Тұтыну графигінен бір байқалатыны тұтынуға бейімділік көп болған сайын, соғүрлым тұтыну сызығы 45° жақындайды, осыған орай тұтынуға бейімділік аз болса, оған қарама-қарсы тұтыну сызыгы 45° қашықтайды. Жинаққа бейімділік графигі тұтынуға бейімділік графигінің айнадай көрінісі болғандықтан, тұтыну қисығы дөңестеніп, ал жинақ қисығы доғаланған сызық көрінісін алады.