Етістіктер Серікбай Оспанов, Ақылбек Шаяхмет, Нағашыбай Мұқатов шығармалары тілінде поэтикалық-стильдік қызмет атқарады. Олардың өлеңдеріндегі етістік тұлғалардың түрліше қолданылуы мәтін ішінде айқындалады. «Етістік тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика-семантикалық сипатымен, бай лексика, грамматикалық формаларымен, көсіліңкі синтаксистік қызметімен тығыз байланысты» деп берілген дефиниция (ереже) шындыққа сәйкес келеді. Етістіктің қызметі маңайындағы сөздермен тіркескенде анық көрінеді.
Өлең мәтініндегі мазмұн мен түрдің үйлесімін жеткізудегі өте өнімді ұшырасатын сөз табы – етістік. Етістік барлық формада қолданылып, көбінде баяндау, суреттеу сипатында берілген. Әдетте сөйлемдегі ойды тұжырымдайтын етістік баяндауыштар тиянақты тұлғада яғни, ашық рай тұлғасында тұру керек. Ашық рай тұлғалы етістік бір нәрсені жай баяндау /констатация/ қажет болса жұмсалады, табиғат құбылыстарын, адамның түрлі көңіл-күйін суреттеуде -ып, іп, -п жұрнақты көсемшені қалайды, мазасыздықты, жайсыздықты, көңілсіздікті бейнелесе -қан, -ған, -ген тұлғалы есімшелерді таңдайды.
Демек, ақындар тіліндегі етістік тұлғалардың, стильдік-көркемдік қызметі, оның шығармашылық контексін танытатын элементтердің бірі екенін көреміз. Көсемше тұлғалы етістік өте жиі қолданылған және өлеңдегі қызметі де айрықша. Біріншіден, іс-әрекет, қимылдың амалын, сынын, қалай орындалатынын жай да, бейнелеп те береді. -ып, -іп, -п тұлғалы көсемше қимылдың динамикасын беруге бейім. Төмендегі мысалдарға назар аударайық:
Айтады ғой әуелден халық біліп,
Қажытады ой деген қамықтырып.
Үміт оты кей кезде мазақ етіп,
Жоғалады алдыңнан жанып тұрып.
Қызықтырып қашықтан қыран – көрік,
Қайталанасың аузымда бір ән болып.
Жанарыңа қарасам жалт бұрылып,
Жұлдыз, айдың сәулесін тұрам көріп.
Ауа райы шыға келсе құбылып,
Комбаиндар қалды ма деп кідіріп,
Отырамын әр хабарға елеңдеп,
Жаңа шыққан газеттерге үңіліп.
Бұл шумақтар тұтастай көсемше формасына құрылған. Жарыса қолданылып тұрған етістіктер мәтіндегі басқа сөздермен тіркесіп мағыналы байланыс құрайды. Қимыл-қозғалысты, көңіл-күйді білдіріп тұрған көсемше тұлғалы етістіктер өлеңге ерекше мән беріп, грамматикалық мағынасын, стильдік күшін көрсетіп тұр. Осы етістіктерді талғап қолдану ұйқасқа ерекше қызмет етеді. Стильдік мәні ерекше көсемше тұлғалы етістіктер жалпы бір ұйқасқа (моноұйқасқа) құрылып, әрбір сөз өзінің логикалық байланысын берік сақтап, Абай айтқандай «қиыннан қиысып келген».
Ерлерден жүрген от кешіп,
Келетін хаттар ағылып.
«Соғыстай тозақ жоқ», — десіп,
Оқитын қарттар жабылып.
Осы көсемше тұлғалы етістіктер адамның іс-әрекетіндегі алуан түрлі қимылды білдіріп тұр. Жоғарыда айтқанымыздай көсемше тұлғалы етістіктер өлеңде ұйқас үшін де қызмет етіп тұр. Өткен шақ көсемше етістіктерді ұйқас үшін қолдану қазақ поэзиясы тіліне ертеден тән әрі актив тәсілдің бірі екендігін білеміз. Серікбай Оспанов, Ақылбек Шаяхмет, Нағашыбай Мұқатов осыларды терең меңгеріп, ұтымды пайдаланған. Бұрынғы ақын, жырауларды, ауыз әдебиет үлгілерін оқысақ, Абайға үңілсек, өткен шақ көсемшенің оқырманына әсер етіп, айтылған ойға белгілі бір өң беретін стильдік құрал, стилема етіп пайдаланғанын көреміз.
Ойды әсерлеп беру үшін тұйық етістік формаларын шумақ соңынан келтіреді.
Адамдарды керек қой асқақ тану,
Жоспарымда жоқ тіпті басқа от жағу.
Мақсат маған шарапқа шалқу емес,
Мақсат маған – мейірімге мас боп қалу.
Тану, жағу, қалу, жақтау, мақтау, ардақтау – бұлар -у жұрнағымен жасалған адамның іс-әрекетін, нақтылап айтсақ, характерді ашатын тұйық етістіктер.
Ақындар шығармасында өткен шақ есімше жатыс септігінде тұрып, стильдік күшін айқын көрсетеді.
Сөреге бір құрбымен жетпегенде,
Барды біреу өтірік жоқ дегенде,
Дос боп жүрген кейбіреу қысылған сәт
Бөрі болып, бөлініп шеттегенде.
Ақындардың ұтқырлығы өлеңдерінің әр жолы сайын қимылды нақтылап қана қоймай, өлеңнің логикасын, мағынасын дамытып, сөздердің тіркесу қабілетін сақтап қалуда. Бұйрық рай формасындағы етістіктердің де қызметі өлеңдерінде айқын көрінеді.
Тілейік көңілдердің тарылмасын,
Жаулықтан қос өкпеміз қабынбасын.
Татулық жырын бүгін айтып берсін
Ендеше қазір менің қарындасым.
Көмекші етістіктің мағынасында, функциясында, түрлену жүйесінде өзіндік ерекшеліктері бар. Тілімізде көмекші етістіктер есімдермен тіркесіп, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте өте жиі ұшырасады. Осындай өзгешеліктерінен болу керек, олардың жетекшілік қызметінен гөрі, көмекшілік қызметтері басымырақ. Ақындар шығармаларында көбінде де, ет көмекші етістіктері жиі ұшырайды. Де етістігі көбінесе айт, сөйле етістіктеріне синоним ретінде жұмсалып, сөйлеу мен мен ойлау етістіктері деп аталатын топқа жатады. Де етістігінің деп, деген, дейді, депті, деді және тағы басқа формалары дербес те, әр алуан тіркес құрамында да қолданыла береді. Төмендегі мысалдарға зер салайық:
Ақын қыз ақылды сөз айтты дейді,
Ауылын ақылымен байытты дейді.
Жас қыздың мысы басып, түсі қашып,
Жеңіліп талай жігіт қайтты дейді.
Ұра берсе шайтан да өледі деп,
Ұлы бабам қалайша тауып айтқан.
Есік алды деп жүргенім төр шығар,
Ойпаңдау-ау деп жүргенім өр шығар?
Дейді, деп көмекші етістіктері басқа сөздермен тіркесіп, неше алуан грамматикалық мағыналар білдіріп тұр. Ғалым А. Ысқақовтың тұжырымына жүгінсек: «…де етістігінің әр қилы грамматикалық формалары (мысалы: деп, дей, дегелі, дейтін, дер, деген, демек, дескен, дегенде) әдетте белгілі бір формада жұмсалатын жеке сөзді, я сөз тіркесін жетектеп әкеліп, мағынасын нақтыландырып, байланысын жымдастырып, сөйлемнің бір мүшесі болуға дәнекерлік істейді»
Ет көмекші етістігі еді, екен, едік, едім, едің, ем және тағы басқа формаларында өте жиі ұшырасады. Бұлардың да қызметі мәтін ішінде көрініп, өлеңге әр түрлі реңк жамайды. Әр сөздің өзіне тән мағыналық аясы, қолданылу өрісі болатыны белгілі. Етістікпен тіркескенде сөз мағынасы түрлене түседі. Сондықтан көмекші етістіктерде негізгі етістіктер сияқты өзіндік мәні бар.
Жағалай Сырдың бойы халық екен,
Ішкені су, жегені балық екен.
Кәсібі болғаннан соң балықшылық,
Кигені аяғына шарық екен…
Тоталитарлық тәртіптен де өткен ек,
Тәуелсіздікке де кейбіреу жүр өкпелеп…
Көмекші етістіктердің қызметі мәтін ішінде байланыстырылып берілген. Жоғарыда айтып өткенміздей көмекші етістік өлеңдегі қимыл-әрекетті баяндауда, суреттеуде айрықша мәнге ие. Соңғы шумақтағы ек – едік етістігінің қысқарған формасы. Ақындар өз өлеңдерінде ырғақ, ұйқас, буын үшін осындай уәжді (мотивті) қолданыстарға барады, яғни саналы түрде жұмсайды. Әдетте, бұндай қысқартулар әдеби нормадан ауытқушылық болмайды. Көмекші қызметтегі алып – ап көсемше формалы етістіктің қысқарған түріне де мысал келтіре кетейік.
Ағын сулардан татып ап бәрі,
Аңқасы кепкен атрап тағы.
Сәл тоқтап ап тез келтірді қалпына,
Сәл сыр берген техника бөлшегін.
Бұл шумақтардағы көмекші етістіктердің қимылды суреттеудегі қабілеті айқын берілген. Поэзияда бұл форма өте жиі қолданылып, негізгі етістікке мағыналық реңк жамайды. Алғашқы өлең дыбыстық ассонансқа, соңғы өлең дыбыстық аллитерацияға құрылған.
Етістіктің көне формалары тұғын көп болмаса да, бірді-екілі өлеңдерінде кездеседі.
Кісілерге керек ылғи кереметтей сый бүгін,
Көңіліме кір жаққандай тірліктегі кей күнім,
Аман болсын артымдағы алқынған бір топ бала,
Ассалаумағалейкум айта алмаса да, салаумалайкум
дейтұғын…
«Бас иемін сенімге.
Сорласам, өзім сорлармын», —
Десем де өзім өзіме
Сенбейтұғын болғанмын…
Бұл форма есімшенің -атын, -етін тұлғасына сәйкес келеді. Дейтін, сенбейтін деп өзгертіп беруге болады, бірақ бұдан сөздің мағынасы өзгермегенмен өлеңнің ұйқасы бұзылады. Бірінші өлеңде кей күнім тіркесін соңғы буынға сәйкестендіріп, дейтұғын тұлғасымен ұйқастырған. «Бұл форма көптеген қаламгерлеріміздің тілінде ұшырасады. Ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин шығармаларынан көп кездестіреміз. Сонымен қатар Сәкен, Бейімбет, Төлеген, Жұмекен лирикасында аракідік кездесіп отырады. Сонымен —тұғын көне формасы қоғамымыз дамып, тіліміздің қолдану аясы кеңейіп, өркендеген сайын көнеленіп, жаңа тұлға тыңға ауысқан».
Жалпы айтқанда, А. Шаяхмет, С. Оспанов, Н. Мұқатов шығармаларындағы осындай әр қилы категориялардың мағыналары, синтаксистік қызметтері, сол етістіктің өзге формаларымен және өзге сөз таптарына тән сөздермен қарым-қатынасқа түскендегі қызметі мәтін ішінде айқындала түседі. Өйткені әр форманың мән-мағынасы, әсерлілігі, қызметі, қарқындылығы, қолданылу мүмкіншілігі тек сөйлемде, белгілі сөз тіркестерінің ауқымында анық ашылады.
Ақындардың шығармашылық контексін танытып тұрған, стильдік-көркемдік қызметі ерекшеленген көсемше (-ып, -іп, -п), есімше (-қан, -кен, -ған, -ген, -ар, -ер, -р), тұйық, болымсыз, ашық рай формасындағы етістіктер өте жиі ұшырасады. Өлеңнің мазмұны мен ойды ұсыну мәнерінде сөз таңдауы мен сөз қолданысында етістіктің қызметі айрықша көрінеді.
Оқиғаны, құбылысты баяндауда, іс-әрекетті суреттеуде етістіктердің морфологиялық-синтаксистік қызметі ұтымды берілген. А. Шаяхмет, С. Оспанов, Н. Мұқатов шығармаларындағы етістіктердің басым көпшілігі бейне жасауға қатысып, қолданылу мүмкіншілігі көрініп экспрессоидтық (әсерлілік) қызмет атқарады. Тағы бір айта кететін жәйт етістіктердің ұйқас үшін де қолданылғанын байқаймыз. Етістік ұйқастың дұрыс құрылуы берілген бейнелердің оқырманға жетудегі әсерін күшейтіп, ақындар идеясын аша түсуге көмектеседі. Жоғарыда айтылған етістік тұлғалар өте актив қолданылған. Көне формалардың да (тұғын) өлеңдегі өзіндік функциясы бар екенін айтуға болады, бірақ мұндай көне формалар көп емес. Санаулы өлең шумақтарында ғана кездеседі.
Кез келген сөздің атқаратын қызметі сөйлем ішінде, сондықтан да етістік тұлғаларының жұмсалуы сөйлемге тікелей байланысты болады. Өлеңді сөйлемде етістік орын таңдамайды. Оның сөйлемді аяқтау қатаң сақталмайды. Сондықтан етсітікті тіркестер сөйлемнің басында, ортасында, аяғында қолданыста жүре береді. Етістік тұлғасын қолдану нәтижесінде ақындар өздерінің айтпақ идеясының дәл, әсерлі, көрнекті, мәнерлі болып берілуін көздеген. Келтірілген мысалдардан байқағанымыз, әр түрлі жұрнақтармен келген етістіктердің көпшілігі А. Шаяхмет, С. Оспанов, Н. Мұқатов шығармаларында стильдік-көркемдік мақсатта жұмсалған поэтикалық бейне қорын құрайды.
Сонымен семантикалық жағынан тілімізде қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс, құбылысты білдіретін етістіктер А. Шаяхмет, С. Оспанов, Н. Мұқатов шығармаларында кең орын алған, стильдік қызметі айқын сөздер болып табылады.