Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егер де мына болжамдар орындалып жатса:
- Товарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет атқару керек. Қолда бардың
қаншасын немесе қандай бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс барысында пайдалану керек.
- Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ қамтамасыз ететін товарлар мен атқаратын қызметін анықтау.
- Қоғамға қажет товарлар қалай өндіріліп , қандай қызмет атқарылуы керек, яғни өндірістің тиімді түрлерін және өндірісті ұйымдастыруда қандай технологияны қолдануды анықтау.
- Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни өндірілген өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
- Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе біліуіне қол жеткізу, яғни
тұтынушылар тарпынан сұраным өзгере қалса экономика тез соған бейімделіп, қол-дағы алым-берім мен өндіріс технологиясы жасалу керек.
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы қарым-қатынас сатушы мен алушы арасындағы бітістік болып табылады.
Нарықтық қатынас кемеліне келгенде иелік ететін екі жақ та мамандалып, өндіріс технологиясы мен өнімін өткізу, зат өндіру мен қызмет көлемін және олардың бағасын алушы мен өндірушілердің өзара келісімімен нарық белгілейді. Бұған жоғарыдан қатты қысым жасалмайды.
Нарықтық экономикада өнімнің де, қызметтің де бағасы бар.Егер тұтынушыға әлде бір өнім көбірек керек болса, өндіруші жоғары пайда табу үшін оның бағасын көтере түседі, бірақ ол баға белглі бір дәрежеде шектеледі.Екінші жағынан өнім көбейген жағдайда өндіруші шығынын жабу үшін бағаны төмендетеді. Нәтижесінде сұраныс пен ұсыныс арасында теңестік туады. Нарық өндіретін жалпы әлеуметтік-экономикалық тиімділігіне де әсерін тигізеді.Егер өнім пайдалы болса, өндіруші ғылыми-техникалық прогресс пен озат тәжрибеге сүйене отырып , оны көптеп шығаруға тырысады.Ал егер өнім пайда бермесе сұраныс жоқ болса немесе азайса , өндіруші өнім шығаруды азайтады.
Тұтынушылар мүддесін қанағаттандыруға бағытталған және өндірушілердің баға көтерушілік ниеттерін тежеу , өнімді сатуға байланысты мәселеллермен маркетинг саласы айналысады.
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі болғандықтан бөліс, сұраным мен тұтынушы әрекеттерін жарасымды келістіріп отырады. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың бәрінің де сіңірген еңбегі қоғамға қажет,ал өндірген өнімдері қоғаға пайдалы болып шығады.
Ұсыныс өндірушінің сатуға шығарған товарын санынан-ақ белгі бермек.Товар неғұрлым тиімді болып ,оның бағасы өсіңкі болса, товар өндіру көбейтіле түседі немесе керісінше болады.Өйткені бәсеке дегеніміз біреугге жаны ашғандықтан емес, өндірісті пайда қуалап бағаны өсіре беруге тежеу жоқ емес, оған сұраным , салық сияқтылар ықпал жасайды. Демек, өндіруші технологияны жетілдіре отырып өнімнің сапасын жақсартады немесе өндірісм шығындарын азайтады.
Тұтынушының сатып ағысы келген товарының саны дәл келсе , сұраным мен ұсыныстың тең болғаны.
Нарық адамдар арасындағы сан-сапалы экономикалық қарым-қатынас жүиесі болғандықтаөндіріс барысында, таратудан айырбас пен тұтынуда мынандай қағидаларға тіреледі:
Жеке адамнан бастап мекеме, бірлестіктерге дейін олардың экономикалық
шаруашылық және кәсіпкерлік іс әрекетеріндегі еркінділік зағдылықты сақтаса ғана еркіне жіберілмек.Мұның өзінде еркіндіктің екі жағы бар.Біріншіден , әрбір адамға меншіктені мен кәсіпкерлік құқығы берілед, яғни ол кәсіпке кіріседі , өз ойындағысын іске асырады.Сөйте жүріп шаруашылық іс-әрекеттерге байланысты қабылданған ережелер мен нормаларды сақтаса, экономикалық еркіндік алынады.Екіншіден, мекемелер мен азаматтардың кәсіптерінің түрлері, сипаты және көлеміне қатаң тежеушілік жойылады.
Мұның өзінде кәсіпкерге деген жоқтаусыз еркіндік болмайтындығынесте
сақтау керек.Нарықтық экономиканың қай-қайсысы болмасын өркениетті мемлекеттерде реттеліп отырады. Нарықты және қатынастарды мемлекет тарпынан реттеп отыру осындайдан туындайды. Мәселе тек мемлекет қандай амалдар қолдануында.
Нарықтың мемлекеттік реттеушісі ретінде мемлекеттік бағдарламалар,салық салу,несие қержы жүйесі ,банк жүйесі еңбек жайлы заңдармонополиялыққа қарсы шаралар, халықты әлеуметтік қорғау сияқтылар араласады.
Тұтынушының үстемдігі,яғни тұтынушының өндірушіге өктемдігі . Жеткілксіз дүниеде өндіруші тұтынушыға өз шартын қояды. Өндіріс өнімі сол қалпында қалса да немесе тіпті өнім беру азайса да баға дегеніміз көтеріле береді.
Көлденең араласқа шығысымен шаруа иелерінің экономикалық еркіндігі кеңейе түседі,ал мұның өзі әрқайсысынан өз жолан тауып , іс-қимыл қайта құру ,бағаны еркін қою, кіріс пен пайданы бөліму, қайтадан бөлісу,бәсеке механизмінің көмегімен қаражат несие жолдарын пайдаланып, өз білгенін істеу әрекетін туғызады.
Экономиканың ашықтығы мұның мәні мекемелердің белгілі шарттарды сақтай отырып , экономикадан тыс байланыстарды еркін кәсіпкерлікті кеңейте түсу. Шетел фирмаларына жергілікті мекемелермен бірдей құқықта ішкі нарықа твар өндіруші ғана емес меншік иесі ретінді мүмкіндік берілген.
Бәсеке баба. Бәсеке дегеніміз іскерлікті қоздырудың ықпалы да тиім құралы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін пайдаланып өнім сапасын арттыру , тұтынушылардың құбылып отыратын мүдделерін қанағатандыру.Әрине , бәсеке ең алдымен ұқсас өнімдер шығаратын кәсіпкерлер арасыеда туындайды.
Финанс және қаража айналымына әсері. Егер орталықталынған экономика материалдық-заттық орындарды басқару қорлары жасау, өндірер заттың көлдемі белгілеу арқылы жүргізсе, нарықтық экономика басқару жұмысын баға механизімін ,ақша,банк,салық жүйелері арқылы жүргізеді.
Нарықтық баға қою жолдары. Нарықта баға деген сатушы мен алушыар асындасаудаласу , сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасып,ауызша келісім немесе шарт жасалады.
Нарықтық бағаны еркін баға деген тусінік бар. Оның тіркеулі бағадлан өзгешелігі – ол ұдайы өсе береді.Біріншіден, әсіресе өтпелі кезеңде, мемлекет өзін-өзі ақтаудудың орташа көрсеткішне сәкестендіріп бағаның жоғарғы шегін бақылайды.Екіншіден, тұрақтандырылған экономикада әлдебір твардың жоғары табыс бере қалса бәсекелестер ол тварды жарыса өндіріп сатады да бағаны құлдыратып жібереді. Сөйтіп қалыпты нарықта баға заттың өзіндік құнынан төмен емес, бірақ өзіндік құнының сомасы мен табыс өндірісті кеңейте беруден аспайды.
8 Шарт және контракт қатынастардың талаптарын сақтау нәтижесінде жоғарыдан басқару көлденеңне басқарумен ауысады. Яғни тең құқықты шаруа иелері өзара келіседі. Нәтижесінде негізінен серіктестік қарым-қатынас қалыптасады. Жалпы заңдылықты, ережелерді сақтау үшін бағыныштылық қатынасқа онша мән бермейді.Толық мағыналы нарықта товар өндіру мен сату ғана емесқызметкерлер алу ,босаиу, еңбек төлеу, мекемелерге неие беру де контрактылық жағдайда көшіріледі.
НАРЫҚҚА ӨТУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолына салуға бағытталған қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде респудликаның әлеуметтік – экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар ерекшеліктер бар еді.
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да болды. Мұнда терілмеген мол мүмкіншіліктер болды . Реформаға кірерде \1987\ республиканың қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61℅ болса , Қазақстанда 46℅ қана болды. Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді, КСРО да ОЭК, ТМК , химия және мұнаай-химия өндірудің үлесіне орташа 9℅ келсе , Қазақстанда 15℅ \1987\ еді. Ал машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27℅ болса , Қазақстанда 17℅ ғана болды \1987\.
Республикада КСРО халқының 6 прценттей тұрғанмен, Одаұ бойынша өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 проценті өндірілді. Республика экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан адам басына шағатын өнім төмен болды.
Хаық тұтынатын товардың өндіретін салалардың үлесі қазақстанда кем еді. Ол өнімдердің 60 процентке дейін республикаға сырттан әкелініп тұды Қазақстаннан жуылған жүннің 70пролценті , жиналған астықтың жартсынан астамы, мақаның, мал терісінің , аң терісінің 50 өңдлелмеген күйде сырқа жібеоіліп отырдыШикізат және жартылай өңделген күйінде сырқа жіберілген өнім құны 6-7 млрд. Рубль болса, оны республикадан тысжерплерде өңделгеннен кейін қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9 еді , ал Эстонияда осындай үлес -45 болатын. Қазақстан одақтық қорға республикада дайындалған барлық еттң 33℅ \ басқа республикалрда 17-19℅ \ жіберіп отырды. Осның гнәтижесінде нарықтық қор есебінен бүкіл КСРО бойынша адам басына шаққанда келетін ет өнімі 42кг. Болса, Қазақстанда 32. ғана болды. Рреспубликадан өңделмеген астық пен жүнің салық айналымынан бюджетке түспеген ақша 1,1 млрд. рубльге кеміп отырды.
Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда Қазақстанның экономикасы иемдене басқарылып, өндіріс пен мекемелердің алыптандыру мақсатында жүргізілді . М ысалы Қазақстан өнеркәсібінің 93℅ одақтық министрліктер мен түрлі иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 прцентке дейі а тобындағы өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды . Мұның өзі экономиканы қайта құру барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді қиындата түсті.Қазақстанның нарыққа көшуде батап қы капиталы төмен болған. Республикада 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен күнелтті.70 аудан экономикалық даму жағынан өте артьта қалды, ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Ауыл шруашылығында пайдаланатыен жердің 20 млн. Гектардан астамы әскери — өнеркәсіп кешенінің пайдалануында.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып , ал мұнда қоршаған ортаның экологияслық былғанышы ғана қалдырылды. Экологиялық жүдеулік жер-жердже қоюлана түсті. Қазақстанның барлық өнеркәсіп орталықтарында да ауадағы зиянды заттар артық мөлшерден асып кетті. Арал теңізінің ернеуі 13 метрге төмендеді, су беті идеңгейінің 1/3 суалып қалды, су қорының 60℅ солды. Осылардың салдарынан теңіз суының тұздануы 2,5 есе өсті де ауаға тарайтын зиянды заттар 5,4 млрд тоннаға жеті.
Ұзақ жылдар боиы товар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың монополиялығ, бүйрық әкімшілік басқару тәсілі қор және товарлардың жеткілігтігіне қарамастан тапшылыққа, товар-ақша тепе-теңнің бұзылуына , қайта- қайта бөле берудің тууына , мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты.
Нарыққа өтудің қиындығы да , күрделілігі де, ұзаққа созылғандығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшеліктерін ескере отырып, нарыққа кезеңдей еіру қажет болды . Нарықты қалыптастырып орнықтыру соңғы жылдардағы тәжрибе көрсеткендей , күрделі де қайшылықты жағдайларға соқтырды.
1990 ж желтоқсаның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру туралы бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарлмада нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экононмиканы нарықа сәйкес реттеу, республиканың әлеуметтік-экономикалық жаңдайын тұрақтандыру, нарық тарапын қалыптастыру, шаруашылық әректтерді белсендіру қарастырылған.
″Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік экономикалық қайта құруда ткрңдете жүргізудің кезек күттірмейтіндігі туралы″ екінші бағдарламада 1992-1995 алғашқы кезеңге мынандай талаптар қойылды:
- мемлекет меншігінен алп, меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу
- тұтыну нарығын товарлармен толықтандыру
- республиканың әлем шаруашылығына өтуіі
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддемінң тәуелсіздігіне деген экономикалық саясатың белсене жүргізуіне, инфляцияны мүмкін бооллғанша төмендету, оны өркендете беруге жағдай жасау, халықтың әлеуметтік нәзік жағын нарық кеселінің салдарынан жеңілдету мәселелері туралы топтастыпылған.
1996-2005 барысындағы екінші кезеңдекөзделген міндеттер:
-республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтық толық механизімін құру, транспорт тарапыан тезірек тарату және нарықтың барлық түрлерін де қалыптастыру
— эконмиканы монополизациялыққа соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау арқылы барлық товар өндірушілерге шын мәніндееркіндік жасау
-жаңа технологияны игеріп Эколгиы жағдайын жан-жақты жасалған бағдарламаны іс жүзінде асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдаланды қамтамасыз ету
— отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру
5-7 жыға арналған үшінші кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту. Бюджет тапшылығы мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашылуы, республиканың лемдегі өнеркәсібі озық елдер қатарына қосу көзделген.
Қзақстан экономикасның нарыққа көшуі экономикалы және әлеуметтік салалрда дағдарысқа ұшырау жағдайында жүргізілуді, мұның өзі көптегшен тысқ және ішкі себептерге байланысты болып отыр.
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлектте де, халықта да ақша бомай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік кәсіпорындары өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді.Мұның өзі қарзыдарын өтей алмауға әкеліп соқты, ал қарыз болса өсе берді.
Үшіншіден , ескермеген шығындар туды, олар әскери өндіріс кешенін, армияның, өндіріс емес салалрдың республика меншігіне көшуін. Ал мұның өзі мемлекеттік бюджеттің шығс жағын көбейте түсті.
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД елдерімен экономикалық байланысты реттеуболмағандығынан, шекераларымсыздың ашық болуына байланысты, салық төлемінде, еңбек төлемінде, лицензиялық өндірпудеқателіктер жіберілді, Осы себептер ақша эммиссиясының өсуіне әкеп соқты.
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы жағдайды қиындатып, халықтың тұрмыс деңгеиін төмендетіп жіберді. Экономикалық өсудің тежелуі еңбек өнімділігін төмедетіп, еңбекті пәтуәсіздікке айналдырды.