Қазақтар өзінің халық, ұлт болып қалыптасу жолын көне түркілер заманынан бастаса, оның жазу мәдениетінің тарихы да сол дәуірден бастау алады.
Ол кездегі түріктердің тілін қолданылу барысына қарай , әдетте, тіл мамандары үш кезеңге бөліп қарастырады: а) тукю тілі қолданылған дәуір (V-VIII); ә) көне ұйғыр тілі қолданылған дәуір (VIII-IX); б) көне қырғыз тілі қолданылған дәуір (X-XI). Осы кезеңдер ішінде Орхон-Енисей жазу ескерткіштері жазылған, ежелгі ұйғыр жазуының үлгілері пайда болып, оғыздар мен қыпшақтардың аралас әдеби тілі жасала бастаған. (1)
Орхон-Енисей жазуы Қытай іргесінен бастап Орта Азия, одан әрі Венгрия жеріне дейін тарап, кең жайылған. Оның қолданылу тарихы V және IX-X ғасырлар аралығын қамтиды. ТекX-XI ғасырдан бастап, Орхон-Енисей жазуының орнына біртіндеп ұйғыр жазуы, кейін түгелдей араб жазуы қолданылатын болды.
X-XI ғасырлардан бастап қолданыла бастаған араб жазуы түркі халықтары тілдерінің ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданылса, сол қалпында өзгеріссіз түркі тілдерінде де қолданылды. Бірақ соған қарамастан ол оншақты ғасыр бойы түркі халықтарының, соның ішінде, қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет еттіп келді.
Қазақ грамматикасының дамуы, оның бірнеше рет өзгеріске түсуі ХХ ғасырдың бас кезінен басталады. Бұл өзгерістерді мынадай үш кезеңге бөлуге болады:
- Араб графикасын түркі халықтары тілдіренің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп қолдану кезеңі;
- Араб графикасынан латын графикасына негізделген жазуға көшу кезеңі;
- Латыннан кирилл жазуына көшу. (2)
Араб графикасының қазақтың дыбыстық жүйесіне сай еместігін турколог ғалымдар ХІХ ғасырдың ІІ жартысында-ақ байқаған. Осыған байланысты Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. Ильминский, П. Милиоранский сияқты ғалымдар араб графикасын тастап, орыс графикасын алуды ұсынған.
Жазу мәдениетіне байланысты бірқатар пікір “Дала уалаяты” газеті бетінде де жарияланды: “Араб әліпбиінде әуезбенен келетін жұмсақ әріп аз. Алайда болса араб әліпбиіменен қазақтар һәм басқа мұсылман халықтары пайдаланып хат жазады. Ләкін қазақ сөздерінде жұмсақ әріптерменен жазылатын әр түрлі әуездер көп”,- деп жазады Д.Сұлтанғазин. (3)
Осындай пікір алысуға қазақтың көрнекті ғалымы қазақ тіл білімінің негізін салушы А. Байтұрсынов та атсалысып, араб графикасын қазақ тілі жүйесіне сәйкестендіруде зор еңбек етті. Ол 1912 жылғы жарияланған мақаласында балалардың оқу саласында тез өсіп жетілуінің бір кілті оларды ана тілінде оқыту, ол үшін ана тілінде оқу құралдарын жазу, ал оны жазу үшін қолданып жүрген жазуымызды өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру, оны сәйкестендіру үшін тілімізде қандай және қанша дыбыстар бар екенін ашып, соларға үйлесімді әріпті айқындау қажет деп есептеді. А.Байтұрсынов араб графикасын реформа жасап, дүниеге өзінің “төте жазуын” алып келді.
Араб графикасынан латын графикасына өту 1929 жылдың 25 шілдесінде басталды. Ахаң өзі реформалаған араб әліппесінен латын жазуына көшуге қарсы болды: “мен мәселенің ілім мен іс жүзіндегі жағын алып сөйлемекшімін. Ең әуелі аңғартып өтетін бір нәрсе сол – латын әрпін алу деген тіршілік мұқтаж қылғаннан ділгерлік қысып туғызып отырған мәселе емес. Ділгерлік қыспақ түгіл, еш уақытта әншейін керек қылған нәрсеміз емес”– деп жазды. (4)
Латын графикасын қабылдауда кеткен олқылықтар мен қолайсыздықтар, оларды түзетудің жолдары жайындағы мәселені шешуге Қ. Жұбанов белсене қатысты. Алайда латын әліппесіне негізделген жазуымыздың ғұмыры қысқа болды.
Үшінші кезең, яғни орыс әліппесіне негізделген жазуға көшу кезеңі, 1930 жылдардың екінші жартысынан басталды. Латын графикасынан кириллицаға көшу жұмысына басшылық ету, дыбыстарды қандай таңбамен таңбалауға болатындығы туралы ойлы пікірлер айтып, жаңа әліппенің жобасын жасаған – Сәрсен Аманжолов.
Осы аталған үш кезең тек қана қазақ халқы ғана емес, сол кездегі Россия үстемдігінің қол астында болған түркі тілдес халықтардың барлығына да тән еді. Осыған байланысты қазақтың көрнекті ғалымы Т. Қордабаев өзінің бір еңбегінде былай деп жзған еді: “Әдетте, түркі халықтарының араб әліппесінен латынға, одан орыс графикасына негізделген жазуға көшуді түркі тілдес халықтар графикасының дамуы деп атайды. Меніңше, бұл өзгерістерді, яғни 30-ға тарта ұлт, этникалық топ өкілдерін ондаған ғасыр бойы қолданып келген, өздерінің азаматтық, рухани тарихтары жазылған жазуынан айырып, айналасы 20 шақты жыл ішінде екі түрлі әліппе қабылдауға мәжбүр етуді, даму деу әділдік бола қоймас, оны халықтар сауаттылығын арттыруға, олардың рухани дамуына зиянын тигізген, өткен тарихын ұмытуларына, білмеулеріне бастаған зор кесел еді деген жөн. Пантуркист, панисламист деген айыптар тағылып, озбырлық құрбаны болған А.Байтұрсынов сияқтылар дәл осылай бағалаған болатын”. (2)
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов,М. Томанов. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1971.
- Т. Қордабаев. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. А. 1995.
- “Дала уалаяты” газеті. 1889, 22-саны.
- А. Байтұрсынов. Ақ жол. А., 1991.