ХІХ ғасырдағы Францияның әлеуметтік экономикалық және саяси дамуы.
XVIII ғасырдың соңындағы шексіз монархиялық билік бір кездебіртұтас ұлыттық мемлекет құруда үдемелі рөлатқарса, енді кертартпа күшке айналып, ақсүйектер мен дін қызметшілерінің мүддесін қорғауы капитализмнің дамуын тежеді. Ел ішіндегі сауда саласының кеңеюіне табиғи шаруалар қожалығының кедергі болуы феодалдық қатынастарды жоюды қажет етті. Бұған шаруалар да, буржуазия да мүдделі еді. Өнеркәсіп пен сауданың еркін дамуын цехтың ұйымдастырылуы тежеді. Буржуазия цехтық құрылысты жоюға мүдделі болды және саудадағы, банк ісіндегі, несиелік, құқықтық, кедендік жүйедегі салықты жою үшін күресті.
XVIII ғасырдың 80- жылдары феодалдықабсолюттік билік дағдарысы асқына түсті. Ғасырдың орта тұсында орын, алғанэкономикалық өрлеу тоқталды, елдің шаруашылығы нашарлап кетті. 1787 -1789 жылдары өндірісттік – сауда дағдарысы тереңдеді. Қалалар мен ауылдарда ашығушылар саны көбейіп, төменгі әлеуметтік топта кедейшілік кең етек алды. Мұның бәрі олардың күшті қарсылығын тудырды.Осы кезде жоғарыдағылардыңда дағдарысы басталғанеді.Монархия күйреу алдында тұрды.1614 жылданбері францияда бас штаттар,яғни феодалдық –сословиелік уәкілдіктің жоғарғы мекемесі шақырлмаған еді.Дворяндар бас штаттарды шақыруды талап етті.Халық қолдауын сезінген депутатар өкіметке қарсышығуға бел байлады.олар мемлекеттің таптық принципін әшкерлеп,17маусымда өздерін ұлттық жиналыс деп жариялады. 20маусымда дөңгелек залға жиналған ұлттықжиналыс депутатары,конситутцияның негізгі ережелері дайын болмайынша,залдан шықпайтындарына ант берді.1789жылдың 9-шілдесіндежиналыс мүшелері өздерін ұлттық құрылтай жиналыс деп жариялады.Король XVI людовик пен сарай маңындағылар толғағыжеткен төңкерісті қарулы күш көмегі мен басуға шешім қабылдады.
Революцияның басталуы.1789 жылдың 12 маусымында,Париж қаласында қаржы министрі Н.А.Неккер өз еркімен қызметтен кетті деген хабар тарап,әскер ішінде толқулар басталды.13 шілдеде париждекөтеріліс бұрқете қалды.Ертеңінде таңертеңгілікпариж көтерілісшілердің қолында болды.көтерішілердің соңғы қимылы бастилияны алумен аяақталды.Бұл французреволюциасының басталғанаын білдірді және бұл оныңалғашқы жеңісі болды.
1789 жылғыреволюцияның басты саяси жетістігі буржуазия мен халықтың одақтасығы арқасында абсолютік билікті құлату болды. Басты саясибасқарушы мекеме болып құрылтай жиналысы танылды,оған мүше болғандар негізінен буржуалар еді.Жергілікті билік буржуазияның қолына көшті осылайша францияда аса маңызды тарихи оқиға мемлекетік биліктің буржуазияның өтуі биліке асты.
1789 ж тамызында өткен құрылтай жиналсыекі маңызды құжат қабылдады. 4-11 тамыздағыдекрет бойынша феодалдық «жеке» борыштар мен шіркеуондығы жойылды. Бірақ негізгі жер мен байланысты мінтеттер сақталынып қалды. Жерсенорлардың жеке меншігі болып табылып оларды тек қана сатып алуға жол ашылды.
26 тамызда жиналыс « адам және азамат құқықтарының» деклкрациясын қабылдады. Деклкрацияның 17 бабындареволюциялық принцп ретінеде ағрту идалдарры халық егемендігі принцп і әрбір адамның заңының алдында теңдігі сөзжәне баспасөз ар ождан бостандығы жөнінде жазылды.Өз позициясын нығайту мақсатында жиналысбуржуазиалық өкметі қалыптасытыруғабелсенді түрде келіседі. Азаматық теңдік принціпін ұстай отырып жиналыс таптық жеңілдіктер және дворияндық титулдар менгербтерді, сондай ақ дворяндық мұрагерлікті құртты. Өздерінің кәсіпкерлікеркін қызметін бекітіп, олао мемлекеттік шектеуді және цехтік жүені жойды.
1789 жылдың құрылтай жиналысы шіркеуқызметкерлері мүлкін қайта қайтару туралы декрет қабылдады. Билік басында тұрған орташа монархияшыл конститтшылар көпшілік бұқараны наразылығын туғызды. Қоғамдық саяси күрестесаяси клубтардың маңызы өтезор болды.1789 жылы ұйымдасытырылға якопшілерклубы аулие Якоб жиналатындарды осылай атады.Францияның саяси өмірінде үлкен рөл атқарады. Саяси дағдарыс барысында революциялық топтардың жіктелуі өте айқын байқалады 1791 жылы 21 маусым түні кароль отбасымен париждітастап шықты. Варенн қаласындабет алған жолда оларды қарулы ұлттық жасақшылар танып,парижге қайтарды. 1791 жылы құрылтай жиналысы франциядабуржуазиялық конститутциялықмонорхияныбекіткен концтитутцияныдайындауды аяқтады.Заңшығарушы билік зац шығарушы мәжіліскеатқарушы билік мұрагерлікманархқа және ол тағаиындалған министірлерге негізделеді. Сөйтіп құрылтай жиналысы ірі буржуазияның әлуметтік және саяси билігін заңды түрде бекітті.
Монархиның құлауы Бұрыны билеші топтыңкөпшілігі дворияндар революциямен бітіспес күрес бастады. Варенн дағдарысынан кейін имиграцияяғни басқа елдерге қоныс аудару үрдісі ұлғайды Французреволюциясы басқаЕуропалық мемлекеттердіңфеодалдық күшке қарсы күресіне жол салып берді Австирия мен Пруциядаортақ мүденіңяғни революцияға дегенөшпенділік пайда болуы олардың арасындағы қайшылдықты жеңе алды. 1792 жылыПруция менАвстрия Францияға қарсы әскери одақ құрды. Бұл Еуропалық мемлекеттердіңфранцуздарға қарсы құрылғани алғашқыкуалициясы еді.
1792 жылы 20сәуір күні франция австрияға соғыс жариялады.Соғыс барысы Франция үшін сәтсіз болып,Францияға нақты қауіп төнді. Революциялық көңіл күйде хылық көтерілді .1791 жылы монорхиялықконцтитутциянынегізге алған бүкіл мемлекетік саяси жүйеқұлау алдында тұрды.
Саясидағдарысты күшие түсуіне орай бір елдегі демократиялық қозғалыстар королді құлатуды және монорхияны жойуды талап етті. 10 тамыз түні парижде көтеріліс басталды, көтерілісшілер королдің Тюильери сарайын басып алды.1792 жылы10 тамыздағы көтеріліс революцияны жаңа деңгейге көтеріп, «ескі тәртіп»қалдықтары демократиялық жолмен жойылды.Көтеріліс барысындаманархия іс жүзінде құлады.жиналысxvi людовикті тақтан тсірді.Қайта қалпына келтіргенкоалиция әскері шабуылға шықты.20қыркүйекте коллермен мен дюмурье қолбасшылық еткен револютциялық армия пруссиялықтардыңшабуылын тойтарып,вальми жерінде оларды франция шекарасынан кейін шегінуге мәжбүретті.
Республиканы жариялау.1792 ж.20 құркүйекте ұлттық конвент өз жұмысын бастады.21 құркүйекте королдік билікті жою туралы декрет қабылданды.Ал 22 қыркүйекте франция республика болып жарияланды.конвенттің жоғарғы орындағы 113 депутаты сол жақ қанатты құрады,олардытаулар немесе монтаньярлар (франц.montagne-тау) деп атады.Олардыңбелгіліжетекшілері:Робеспьер,Марат,Дантон болды. Конвенттіңоңжақ қанатын 136 депутат құрады, оларды жирондықтар деп атады, өйткені олар жиронда аймағнан шыққандепутаттар еді.Ал орталықбөлігін құраған 500 депутат ешқандай топта болмағандықтан, олар конвенттің батпағы немесетегістігі деп аталады.
Конвент сотына берілген xvi людовикке ұлт еркіндігіне және мемлеккетік қауыпсыздікке опасыздықжасады деген кінә тағылып,өлім жазасына кесіледі.1793ж.21 қаңтарында оныңбасы алынды.
1792-1793ж.қысында қалалық және ауылдық бұқара ревалютцияны әрі қарай жалғастыруды батылталап етті.Күн тәртібінде азық-түлік мәселесі өзекті болды.Халықтың экономикалық жағдайы күрт нашарлап кетті.Бірінші кезектегі азық-түлікке тұрақты баға қою қажеттілігі туды.
Кордельлер саяси клубы секциясында қала кедейіненшыққан революционер кюре жак ру,пошта қызметкері жан варле және олардың ізбасарлары бағаның жоғарғы деңгейін нақтылауды талап етіп,үгіт-насихат жүргізді.
1793ж.көктемінде ревалютция жаңа дағдарыс кезеңіне аяақ басты.Ауылшаруалары буржу азияаныңауылға қатысты әділетсіз саяасатына өздерінің наразылығынбілдірді.бұл кезде әскер жағдайы да күрт нашарлап кеткен болатын.Республикаға төнген жаңа қатер бүкіл халықтың күшін топтастыруды қажететі.бірақ бұған жирондықтар қарсы шықты.жирондықтардың саяасаты ревалютция жеңісіне қауып туғызды.
Я кобшілдер,секцияларың көпшілігі,комуна мүшелері,кордельер клубы,құтырғандар бірауыздан жирондықтарды жоюкерек деген пікірде болды.жирондықтарға қарсы көтерілісті ұйымдастыруды астаналық нағыз ревалютциялық болімдер басқаруға кірісті.
10тамыздағы ревалютциялық тәжіриебеге сүйеніп,олар көтеріліс комиттетін құрып,1793ж.31 мамырда қарулы күштің көмегімен жеңіске жетті.
Яакобшілдер диктатурасы.Жирондықтар құлағанан кейін саяаси билікке якобшілдер келді.ревалютцияжаңа күштерді жинай бастады.Елдерде ревалюциялықдиктатура өкіметі құрылды.ол буржу азиялық-демократиялық ревалютцияның жетістіктерін нығайтуда батыл шаралар қабылдады.
Монтаньялар аграрлық мәселелерді шешу арқылы якобшіл Конвенттің халық бұқарасымен байланысын нығайтуға тырысты.1793ж.3маусымында шетелге қоныс аударғандарыңиеліктерін мүмкіндігінше ұсақ бөліктермен 10жыл көлемінде өтей алатындай етіп несиеге сату жөнінде заң қабылдайды.
10 маусыда қабылданған заң бойынша барлық қауымдастық жері қауым шаруаларының жеке меншігі деп жарияланды.шаруалар кезінде мырзалар олардан тартып алған жерлерін қайтаруды талапетті. Егер бұл шешімді тұрғындардың үштен бірі қолдаса,онда барлық қауымдастық жер әр шаруаға жеке иелікке бөлінуге тиіс.Ақыр соңында,1793ж.17 шілдесінде қабылданған декрет барлық федолдық міндеттерді толығымен жойды.
1793 жылдың 24 маусымында Конвент Францианың жаңа конституциясынқабылдады.Конституция республикаүкіменттінде бір палаталыжиналыс болуын қарастырды.Сондай- ақ демократиалық құқықтар мен еркіндіктер жариаланды. Революцианыңөрлеу кезінде пайда болған якобшілердің буржуазиалық- демократиалықконституциасы халықтыңталаптарын қанағаттандырды.
Бірақ та шілде-тамыз айларында республиканың жағдайы қиындай түсті. Коалиция әскері республикаға қарсы шықты,сөйтіп,эканомикалық жағдаи нашарлап,азық түлік дағдарысы бастаклды.
1793 жылдың шілдесінде КонвентҚоғамдыққұтқару комитетін тағайындады және оның өкілдігінкеңейтті. Комитетті Ребеспьербасқарды.
5 қыркүиекте санкюлоттар (қала кедеилері) өкілдерін бастаған Шометт пен Эбер Конвентке халық талабын жеткізеді.Ал17 қыркүйекте «сенімсіздер» жөнінде арнайы заң шығарылады,ал «сенімсіздердің» қатарына бұрынғы дворяндар жатады .
Әлеуметтік- эканомикалық салада якобшілдер диктатурасы қалыңбұқараның қысымы мен бекітілген айналым саласын реттеуді жүзеге асыра бастады. 1793 ж29 қыркүйекгіндегі жалпыға ортақ жоғары баға жөніндегі заң қабылданады.
Якобшілдер тобының реболютсиаға қарсы күштермен күресі және оларға қарсы жүргізілген зорлық-зомбылығы күнделікті іске айналып кетті.
1793 ж қыркүиегінде Жак Ру және Жан Варле абақтыға қамалып, кейін олардың жақтастары да осындай күй кешті.
Осы жылдың қазан айында Конвент жаңа республикалық күнтізбе мен жыл санауының жаңа жүйесін кіргізеді. Жаңа ғасыр республиканың біріншікүнінен, яғни 1792 ж 22 қыркүйегіндереспубликаныжариалаудан басталатын болды.Якобшілдер хаоықтықбілім беру жүиесіне де көп көңіл бөледі.1793 ж 19 желтоқсанда Франциада тұңғыш рет жалпыға бірдей тегін білім беру туралы заң қабылданды. Мемлекеттік мекемелер политехникалық мектеп, өнер және қолөнер ән-күй консерваториясын,Луврда (бұрынғы король сарайында) мұражай ашуға байланысты, ұлттық мұражай ұйымдастыруға қатысты бірқатар шаралар өткізілді.
Якобшілдер үстемдігі республиканың қауыпсіздігін қамтамасыз етіп, елдігі барлық қарулы күштерге өзгерістер еңгізді. Ең алғаш рет Францияда қысқа мерзімде жалпыға ортақ Ұлыттық гвардия құрылды.
Якобшілдер диктатурасы 14 үлкен армия болімшесін ұйымдастырды. 1793ж күзі мен қысында барлық майданда елеулі алға жылжу байқалды.
Якобшілдердің және олармен бірікен әр түрлі қоғамдық топтардың ортақ жаулармен күрес аяқталуға таянды. Осы кезде якобшілдердің өз ішінде қайшылықтар мен алауыздық күшейе түсті. Якобшілдер партиясының негі басшылары Робеспьрдің сыбайластары болды. Олардың идеалары ұсақ және орта кәсіпкерлер еді.
1793 жылдың күзі мен қысында якобшілдердің ішінде «қайырымдылар» ағымы қалыптасып, оны Жорж Дантон басқарды. «Қайырымдылар» якобшіл диктаторлық тәртібін тез арада ауыстырып, жұмсартуға тырысты.
«Қайырымдылар» «нағыз» революционерлер қарсы шығып, максимум жөніндегі заңды қатал сақтауды теңестіруші шараларын іздеу қажет деп санады. «Нағыздар» қатарына Париждік секциялар, Коммуна жетекшілері Шометт, Эбер және басқалар жатты.
1794 жылдың көктемінде күрес өзінің сонғы шегіне жетті. Өкіметякобшілдер солшыл тобының жетекшілерін жазалауды қолға алды. Эбер және оның жақтастары сотқа беріліп, олардың бастары кесілді.
Якобшілдер блогі тарап кетті. 1794 жылдың 10 маусымында Робеспьердің жақтаушылары террорды күшейту туралы заң қабылдады. Бұл Робеспьерді және оның жақтаушыларына қарсы қастандық ұйымдастыру және Конвентті таратуға жағдай. Террорды күшейту туралы заңға қоғамдық қауіпсіздік комитетті мен Қоғамдық қорғаныс комиттетінің кейбір мүшелері қарсы шықты.
27 шілдеде ( 9термидорда) депутаттар Робеспьерді және оның жақтастарынқамауға алу туралы декретке қол қояды. 10 термидорда -28 шілдеде Робеспьер,Сен-Жюст және олардың серіктерінің бастары кесілді.Осылайша якобшілдер диктатурасы құрылды.
Француз буржуазиалық революциасының дүние жүзілік маңызы.ғасырдағы Еуропа менАмерикаелдерінде өткен буржуазиялық революциалар ішінде,ғасырдыңсоңындатұтанғанфранцуз революциасының айырмашылығы — әлеуметтік-саяси қақтығыстар шиеліністі өттіжәннереволюция нәтижесінде елеулі әрі іргелі өзгерістер жасалды.
Революциасының басты нәтижесі – феодалдыабсолюттік билікті жоюы, буржуазиалық қоғамдыққұрлысты нығайтуы және Франциада капитализімніңәрі қарай дамуына жағдай туғызуы болды. Революциая феодалдық қалдықтарды жойып, елде аграрлық проблеманы шешті.Революциая нәтижесінде Франциада жерге деген екі меншік түрі пайда болды : шаруашылық меншігіжәне ірі жеке жериелену.
Француз революциасыныңдемократиалыққұқықтар менернкіндіктер жариалауы аса зортарихимаңызға ие болды.Тариқта тұңғыш рет азаматтаржалпығабірдей сайлау құқығына, жиналыс құқығына, буржуазиалық-демократиалық республикақұруқұқығынамүмкіншілік алды.
І Наполион кезіндегі Франция
1799 жылы 9 қарашадағымемлекетік төңкерістен кейін барлық билік 3 консулдық қолына өтті, бірақ іс жүзінде билік 1- ші консул Бонапартың қолына өтті. Напалион Банапарт бірінші концулдығы кезінде жеке өзі билік жүргізгісі келіп, өзінің билігін заңдастыруға асқты. Үш милиионға таяу француздар оны қолдап дауыс берсе,тек біржарымы ғана қарсы болды. Концтитутцсия бойынша францияреспублика болғанымен барлық билік бірінші концулдың қолында болды.Концтитутцияға сәйкес бірінші концул бас әскерге қолбасшы болды,заң шығаратын өкмет органдарыбарлық мүшелерін тағайындады. Жергілікті өзін өзі басқару жойылды. Департаментердібасқару үшін өкмет перефект – шенеуніктерін тағайындай бастады. Қала ішідегі билік халық сайламайтын,жоғарыдан тағайындалған мэрдің қолында болды. Ең күшті мекеме полиция болды. Оны бұрынғы якобшіл Жозеф Фуше басқарды.
Напалионың якопілдерден айырмашылығы шіркеудің маңызын түсініпоаны жаңа мемлекетің қызметіне бағтауға тырысты. 1801 жылы котолик шіркеуініңдінбасы рим папасмен Конкордатқа қол қойды. Рим папасы революция кезінде тәркіленген шіркеу жерін қайтару жөніндегі талабынанбас тартты және де дін қызметкерлекрі менепископтардың қызметіне француз мемлекетердің бақылау жасаудың мойындады. 1804 жыл Рим папасы салтанаты түрде Напалионға тәжі кигізді. Католик діні француздардың көпшілігі ұстанантын дін болды. Шіркеу бірінші концулдың маңызды тірегіне айналды. Осындац шаралар арқылы Напалионреволюция арқылы қол жерткізген көптеген жетістіктерді жоққа шығарды.
Алайда әлуметікжәнеэкономикалықсаладағы революция жетістіктері сақталып қана қоймай,одан әрі нығая түсті.1804,1808,1811 жылдарыАзаматтық , Қаржылық және Қылмыстықкодекстер шығарылып,олар «Наполион Кодекстері» деген атқа ие болды. Кодекстер азаматтар арасындағы қарымқатнасты реттеугежәнежекеменшіке қол сұқпауды қадағалауды тиіс болды. Оларфедалдық авсолютік заңдар мен салыстырғанда әжептеуір озық болды жәнеФранция да еркін бәсеке менөндіргіш күштердің дамуы үшін жағдай жасады.
Кодекстер Францияның экономикалық дамуынамүмкіншіліктер туғызды. Ауыл шаруашылығы ойдағыдай дамыды.
Наполеоның сыртқы саясаты.
Францияға қарсы жеті коалициялық одақ құрылды. Оның басында Англия, Ресей, Авсирияжәне Пруссия тұрды.Тек олардың ешқайсысыеркін шаруалардың құралғанфранцуз армиясына қарсы тұра алмады.
1799 жылы 18 қазанда мемлекеттік төңкеріс өткендеекінші коалицияәскерімен болып жатқан соғыс әлі аяқталмаған еді. Францияға қарсы коалицияныңішіндедеқайыршылықтар пайда болды. Ресей бұл құрамнан шықан мен. Англия мен Австрия күресті тоқтатпады. Коалицияға жаңа мемлекеттерді тарту үшін, ағылшын укмет басшысы Пиит қаржыны аямады. Солтүстік Италия Францияға қарсы әскери алаңға айналды.
Бұл жағдайдың қаупті екндігін түсінген Напалион Өз әскерімен Италияға басып кірді де, 1800 жылдың маусым айындаМаренгоелді мекнінің түбінде Австриялықтары толығымен жойды. 1801 жылдың 9 ақпанындаЛюневильқаласында,Австрия мен Франция бітімге қол қоюға мәжбүрболды.Ол Банапартың басшылығыменИталия респупликасы деп жарияланған Солтүстік Италиянықайтарып алуынана бас тартыпБельгия мен Рийніңсол жағалауын фрацуз иелігі деп мойындады. Сондай ақ 1802 жылы Аменьде Англия Франциямен бітімге келуге мәжбүр болып Мальта мен Мысырдағы өз әскерін алып кетуге міндетті болды.
Франция 1802 жылы Пьемонттыбасып алды да 1803 жылы Швецарияда өз үстемдігін орнатты.
Он жылғы соғыс барысндаФранция өз аумағын кеңйтіпБатыс Еуропадағы ірі мемлекетке айналды.Францияның табысы Напалионың есімімен байланысты болды. 1803 жылы ол өмірлік консул деп ал 1804 жылдың мамыр айындафранцуз императаоыІ Напалион деп жарияланды . француз республикасы жойылды.Франция енді империя атанғандықтанимператорлық сарай пайда болды.Революцияжетістіктерінің бәрі жойыла бастады. Ол дворяндықты қайта қалпына келтірді. Роялистерге кешірім жариялады. Таяуда ғанареволюционер болғандар, енді маркизге графтар мен герцогтарға айналды. Титул және атақтарымен қоса олар Францияда жер иеліктерінде алды.
1809 көктемінде Францияға қарсы австрия жаңа соғыс қимылдарын бастады.Англия мен Австрия Француздарға қарсы 5 шіКоалиция құрды. Франйуз әскері Австриялықтарды талқандады.1809 жылы Венада Австрия империясы өзінің аумағыныңбір бөлігінен айырылған бітімге қол қойды.
Франция импероторы І Напалион шексіз билікке қол жеткізді.Еуропадағы кейбір мемлекеттерді дойды және жаңадан мемлекет құрды, мемлекеттік құрлымдарды өзгертіп, шекаралады ауыстырды, сөйтіп. Еуропа картасын сан құбылтты. Ол өзі басып алған елдердегі өзі құрған республикалардыкаролдіктерге айналдырып оларға корол етіп өз тусқандарын тағайындады. Напалион билігі бүкілБатыс және Орталық Еуропаға жайылды. ОлОңтүстік италиядан Неман жағалауына дейінгі ондаған миллион халықтың қожайыны болды. Оның атақ дәрежесі: Франция императоры, Италия королі, Рим одағының пртекторы, Швецария медиаторы, Голандияның, Ниаполь королдігінің,Варшава герцогтігінің цюзерені, т.б. құдретті естілеттін болды.
1811 жылдыңРесейде кеден тарифінің қабылдануы салдарынан Французөнімдерінежоғары колемде баж салықтары салынды. Бұл Француз- Орыс қатынасының нашарлауына себеп болды.Наполионың есебі бойынша егер ол ресейде жеңіске жетсе Оның ең басты жауы Англияны қиратады.
Наполион әскерінің қатарында одақтастарымен қоса 400 мыңадам болса, орыс әскерлері 200 мыңдай адам еді. 1812 жылы 24 маусымға қараған түні Наполион әскері Неман өзенінен өтеді. Барлығы наполионың жеңісіне сенімді еді.
Наполинжеке-жекежатқан орыс әскерін бір- бірлеп талқандауға ұмтылады. Бірақорыс әскерлері тез шегініп кетіп, біргебастады.1812 жылдың 7 қырқүйегінде Мәскеу түбінде Бородино даласында сол кездегі ірі шайқастардың брі өтті. Наполионойлаған тілегіне жете алмады. Ресей соғысты жалғастыры отырып англияменде бұрынғыша саудасын тоқтатпады. Наполионың қарсыласын талқандау жоспары сәтсіздікке ұшырады. Ресей үшін бұл отан соғысы еді. Бүкіл елден әскерй қажеттілікке қаражат жиналды. 1812 жылдың 14 қырқүегінде басқыншыларМәскеуге кірді бірақ Мәскеу қаңырап бос қалған еді. Наполион Императорға бітімге келудіұсынғанменжауап болмады, Наполиан әскері Мәскеудебірай төрт күн ғана болды. Француз армиясыныңтылында фартизандыққозғалыс өрісалған еді. Аөық түлік қоры таусылған Наполион 18 қанда Мәскеуді тастап шығуға мәжбүр болды. 1812 жылдың қараша айының соңында Француз әскеріөте көп шығынмен Березинаөзенінің екінші жағ ына өтті. Сол жылы желтоқсан айының ортасында Неман өзенінің Ресейденқашқан Француз әскерінің20 мыңнан аспайтын жауынгерлер ғана өтті.
Наполион Фарижге келісіменқайта жаңа армияжина бастады. 1813 жылдың көктеміндефранцияға қарсы алтыншы куалиция құрылды. Оның құрамына Ресей, Англия, Испания, Португалия, Пруция,Швеция кірсе, кейінірек австрияда қосылды. Наполиоға қарсы бүкілеуропа көтерілді. Коалициямүшелері Наполиондық әскерлерді толық талқандағанға дейін соғыс жүгізу жөніндегікелісім шарт жасасты.
1813 жыодың 16-19 қазанында Лейпциг түбінде жарты миллионнан астам жаунгер қатысқан шайқас болды. 700 зеңбірегібар 190 мың француз әскеріне жеңіліс тауып қарсы тұрды.Тарихта бұл шайқас « халықтар майданы» деген атпен белгілі . Французәскері жеңіліас тауып,рейн өзенініңғ екінші жағына шегінді. 1814 жылдың басында одақтастар әскері Францияжеріне, ал 1814 жылдыңнаурыфзында фариж қаласына кіреді. Фарижде бұрынғы сыртқы істер миністірі Шарл Морис Талерон башылық еткенуақытша өкмет құрылдыНаполион тақтан бас тартты. Ал 1814жылдың мамырындаол италия жағалауында Элба аралына жер аударылды. Франция 18 ғасырдың соңы мен 19 ғ басында басып алған барлық жер иелігінен айырылып оның шекарасы бұрынғы 1792 жылғы шекараға сай бекіттілді.
Одақтастардың және франциядағыбұрынғы Француз ақсуектерінің талабына орай Бурбондар билігі қалпына келтірілді.Король болыпХVІІІ Людовик деген атпен 1793 жылы өлтірілгенХVІ Людовиктің інісі графПрованскии отырды.
Қалыптасқан жағдайды пайдаланып1815 жылдың1 наурызында мыңшақты жауынгерлерімен және аз ған афицерлерімен Франыияның оңтүстік жағалауына келіп түсіп Фарижге бет алды.Барлық жерде оны халық қуана қарсыалдыХІІІ Людовик жәнеоның маңайындағыларТюилриден қашты.Банопартың билік басына оралуыОсылай ешқандай қантөгіссіз өтіп оның «жүз күндік» билігі басталды.
Наполион Фарижден Белгияға соңғы жорығын бастады. 1815 жылдың 18 маусымда Ватерлоотүбінде Наполион әскерімен одақтасчтар әскері арасында шайқас болды. Наполион жеңіліс тапты. 22 маусым күні Наполион ағылшындарға тұтқынға түстіекінші рет тақтан бас тартып аулие Елена Аралына жер аударылдыдабірнеше жылданкейіняғни 1821жмамырыда сол жерде дүние салды.