Халқымыздыњ ±рпаќ тєрбиесініњ негізі – халыќ педагогикасы сол халыќтыњ тарихымен, мєдениетімен тікелей байланысты.[1.34б] Жалпы музыка жастарға музыкалы эстетикалық тәрбие беру де ішкі дүниесінің әсемде сұлу болып өсуіне ықпал жасайды. Жас сәби шыр етіп дүниеге келген күннен бастап оны ұнамдылыққа әдемілікті сезінуге тәрбиелеу керек. Егер жас бүлдіршін кішкентайынан музыканы шын ықыласымен тыңдап түсіне білсе ән салып, би билесе, халқымыздың ұлттық аспаптарының бірінде ойнауды үйренсе, онда олар үшін рухани ләззат алып, өмірге деген көзқарасы қалыптасып шынайы биік армандар мен мақсаттарға ұмтылып, өнерлі де тәрбиелі ұлттық санасы адамзат болып өсуі хақ. [3.143б] Музыкалық білім берудегі мақсат – халық музыкасын, ұлттық өнердің құдіреттілігін танытып, оқушылардың ұлттық санасын қалыптастыру. Бала танымындаѓы ±лттыќ сана – ана тілімен халыќтыњ озыќ дєст‰рлерініњ негізінде екендігі табиѓи кµрініс. Ќазіргі оќу тєрбие процесінде ±лттыќ сананыњ ќалыптасуына аса ыќпалды тєрбие т‰рлеріне аќыл — ой, адамгершілік, эстетикалыќ, дене, ењбек тєрбиелері жатады. Б±л тєрбие т‰рлері ќазаќ халќыныњ тєрбие негіздерінде µз кµрінісін тауып келеді.¤з-µзіне тєн империзмдік тєжірибесін µскелењ ±рпаќќа жан-жаќты тєрбие берудіњ µзіндік µзіндік єдет ѓ±рып пен дєст‰рлерін жинаќтады. Ќазаќтыњ халыќтыќ педагогикасында эстетикалыќ кµзќарасты балалар мен жастарды бай єдеби жєне музыкалыќ мєдениетке тарту ќ±ралдары сан алуан. Соныњ бірі – оќушыларды ±лттыќ музыка негізінде тєрбиелеп, ±лттыќ сананы ќалыптастыру. Халыќтыњ ауыз екі шыѓармашылыѓыныњ т‰рлі жанрларыда, ±лттыќ єдет-ѓ±рыптары да, халыќтыњ ќолданбалы µнеріде, ±лттыќ ойындарыда соныњ айѓаѓы болып табылады. /2,34б/ Халыќ музыкасы, фольклорѓа ќ±рметпен ќарау, оны с‰ю, ±лттыќ салт дєст‰рлерді ќастерлеу баланыњ жас кезінен басталу керек. Егер ±лттыќ нєрі бар д‰ние бала ж‰регінен орын алса жєне оны µмірдіњ мєні деп ќабылдаса, сонда ол µз халќыныњ, туѓан жерініњ наѓыз азаматы болады деп айтуѓа болады. Себебі халыќ музыкасы арќылы балалар оныњ єлемдік музыкасымен байланысын кµреді. Жас ±рпаќтыњ тєрбиесін ќазаќтыњ халыќтыќ педагогикасын пайдалану арќылы жања дењгейге кµтерудіњ бір тиімді жолы факультативтік курстардыњ ќызметін жандандыру. М±ндай факультативтік курстарды да ќазаќ ±лттыќ µнер саласына, мысалы: айтыс, єншілік, шешендік, жыр, терме жєне т.б. µнерлерден ±йымдастырѓан д±рыс.
Ќазаќ орта мектептерінде балалармен ж±мыс істеу барысында ±лттыќ музыка мєдениетімізге басым назар аударѓанымыз жµн. Сондыќтан ±лттыќ музыка ‰лгілерін молынан енгізе отырып тєжірибелік ж±мыс ж‰ргізейік. Олар: орындау, с‰йемелдеу жєне шыѓарманыњ кµркемдік келбетін аныќтау. Б±л баѓыттар негізінен бір-бірімен астарласып, сабаќтасып жатќан ќ±былыстар. Мысалы: оќушылар “Елім-ай” єнін тыњдайды. Кейін, оќушылардыњ алдына халыќ єнініњ мазм±ны мен шыѓу кезењін аныќтау міндеті ќойылады. Оќушылар алуан т‰рлі болжамдар мен ±сыныстар айтып, б‰кіл сынып болып осы ой жан-жаќты талданады. Содан соњ оќытушыныњ кµмегімен Елім-ай єні орындалады.[1.16б] Таѓы бір мысал, оќушылар “Нар идірген” ањызындаѓы к‰й тартыстыњ маѓынасын аша отырып, µтірік айтпауѓа, ‰лкенді сыйлауѓа, адам мен табиѓаттыњ байланысын ±ѓынады. Толѓаныс кезєнде µмірге ќалай пайдаланатынын ортаѓа салып, µз ойларын айтады.Сол сияќты, “Халыќ єні жєне симфониялыќ поэма” таќырыбында оќушылар халыќ єні “Аќ Дариѓаны” ‰йреніп, келесі сабаќта К. Мусинніњ “Жайлауда” симфониялыќ поэмасынан ‰зінді тыњдайды. Музыка µздеріне таныс єнмен басталады да, єрі ќарай єуені м‰лде µзгеріп кетеді…
Оќушылар “ Не сезіндіњ?”, “Ќандай сурет кµрдіњ?” , “Не байќадыњ?” секілді с±раќтар арќылы “ат шабысын”, “алтыбаќан”, “киіз ‰й”, “тау етегіндегі малды кµрдім” деген жауаптарымен симфониялыќ поэмаѓа аныќтама береді.
Музыкалыќ тєрбие ±заќ, к‰рделі, єрі санќырлы процесс. Ол ењ алдымен балаларды мектепке дейінгі мекемелерінде басталады. Жыл µткен сайынорта жєне жоѓарѓы сыныптарда эстетикалыќ цикл пєндерін оќыту мазм±ны мен єдістерін жетілдіре т‰су ќажет. Барлыќ оќушыларѓа міндетті бейнелеу µнері, музыка сабаќтары балалардыњ жас ерекшеліктерін ескере отырып, саралап ж‰ргізіледі. [2. 35б] Музыка сабаѓында оќушылардыњ ±лттыќ санасыныњ ќалыптасуына ќазаќтыњ ауыз екі шыѓармашылыѓы да орасан зор ыќпал етеді. ¦рпаќтан ±рпаќќа мирас болѓан оныњ тањдаулы ‰лгілері µскелењ ±рпаќты тєрбиелеудіњ таптырмас ќ±ралына айналды. Музыкалыќ шыѓармаларды таратушылардыњ арасында сал-серілер аз болмаѓан. Олар он бес, жиырма адамнан топталып, ауылдарды аралап, елге µз µнерлерін танытты. Музыкалыќ шыѓармалардыњ тєрбие маќсатында кењінен пайдаланылѓанын атап айту керек. Олар балалар мен жастардыњ аќыл-ойы мен сезіміне єсер етіп, танымдыќ – тєрбиелік мањызѓа ие болѓан. Сондай – аќ музыкалыќ тєрбие жµніндегі сыныптан тыс шараларда сан ќилы. Музыка мен эстетика жµніндегі арнаулы сынып саѓаттарыныњ алуан т‰рлі таќырыптары оќушыларѓа жан жаќты музыкалыќ тєрбие беруге кµмектеседі. Сыныптан тыс ж±мыс оќушылардыњ µз ќалауымен, олардыњ бір µнер т‰ріне бейімділігін ескере отырып ж‰ргізіледі. Олардыњ ішінде оќушыларѓа тєрбие беруде кµркемµнерпаздар ‰йірмелері ерекше орын алады.
“ Музыкалыќ тєрбие берудіњ маќсаты – музыкант тєрбиелеу емес, ењ алдымен адам тєрбиелеу” деп белгілі А.А. Сухомлинский айтќандай, мектептерде µткізілетін сыныптан тыс ж±мыстардыњ, соныњ ішінде лекция концерттіњ басты міндеті оќушыларѓа эстетикалыќ тєрбие беру арќылы сезімталдыќќа, єдемілік пен с±лулыќты кµре, сезіне білуге, иман ж‰зділікке баулу. [3.53б] Д±рыс ±йымдастырылѓан лекция-концерт жан — жаќты адамгершілік ќасиеттерді бойына сіњірген, µз ±лттыќ µнеріміз µзге ±лттардыњ, єлемдік музыка мєдениетініњ ‰лгілерін ќатар игерген білікті, ойлы азамат тєрбиелеп шыѓаруѓа септігін тигізеді. Халќымыздыњ ±лы перзенті Абайдыњ: Артыњызѓа із ќалдырѓыњыз келсе, кейінгі ±рпаќќа адамгершілік н±рын сеуіп, білімге тєрбиелеу, болашаѓымызды µз ±лт µнері мен мєдениетініњ т±ныѓынан сусындай, тарихын терењ т‰сінетін болсын” – деген µсиеті мен болашаќ ±рпаќты µнер, білім арќылы тєрбиелеудіњ ќажеттілігі мен мањыздылыњын дєлелдейді. Б‰гінгі оќушы, тєрбиеленуші, ертењгі д‰ние т±тќасын ±стап, халыќ мєдениетін кµтеретін азамат. Мектептегі музыка м±ѓалімі µз сабаѓында білім беріп ќоюшы білікті маман ѓана емес, ол музыкалыќ – таѓылымдылыќ ж±мыстарды ж‰ргізуші, мерекелік кештер мен концерттерді, т‰рлі ‰йірмелерді ±йымдастырушы.
Біз сыныптан тыс ±йымдастырылатын ж±мыстардыњ ішінде ењ с‰белі сала – танымдыќ, таѓылымдыќ мєні зор лекция концерттер ±йымдастыру ж±мысына тоќталамыз.
Лекция концерт оќушыларды µнердіњ сан ќилы салаларымен сазгер шыѓармашылыѓымен, жеке аспапта орындаушы, єнші к‰йшілердіњ µнер жолдарымен таныстыруѓа м‰мкіндік береді, сондай- аќ музыка сабаѓынан алѓан маѓл±маттарымен тыњдаѓан музыкаларын єрі ќарай мењгеруге жаѓдай жасайды.
Лекция концерттіњ ќ±рылысы, мазм±ны, µткізу формасы тыњдаушыларѓа, олардыњ дайындыќ дењгейіне, ал жалпы білім беретін мектептерді алатын болсаќ, онда ол тікелей балалардыњ жас ерекшеліктерімен байланысты болуы керек. Мысалы: 1-2 кластар, 5-6 кластар, 10-11 кластар,т.б. Лекция концертті µткізуге єр т‰рлі мазм±нды таќырыптарды алуѓа болады. Ол таќырыптар оќушыларѓа немесе жалпы тыњдаушыларѓа т‰сінікті болуы керек. К‰нделікті балалардыњ естіп – біліп ж‰рген композиторлары мен єнші к‰йшілерінен басќа, осы таныс есімдері µнерініњ басќа ќырынан кµрсететін балалардыњ ойын µрістетіп, ќиялына ќанат бітіретін ќызыќты да таѓылымдылыќ мєліметтерге ж‰гінген жµн. Одан µзге єр аспаптыњ шыѓу тарихы,н µзіне тєн ерекшелігі, белгілі бір музыкалыќ жанрдыњ дамуы; музыканыњ бейнелеу жєне мєнерлеу м‰мкіншілігі; музыка тілі; т.б. таќырыптарды алуѓа болады.
Концертті єњгімелесу, пікір алысу т‰рінде ж‰ргізу, аудиторияны сезіну.[1.37б]
Мысалы: Лекция- концертті композитор, к‰йші Ќ±рманѓазы Саѓырбаев туралы µткіземіз.
Лекция-концертіњ µту барысы.
- Ќ. Саѓырбаевтыњ µмірі мен творчестволыќ ќызметін таныстыра отырып, єндері орындалады.
- Ќ. Саѓырбаевтыњ к‰йі “Сарыарќа”мен танысамыз.Адай, Серпер, Аман бол шешем, аман бол”к‰йлерін орындалады.
- Лекция-концерт соњында Тµрем±рат батырмен кездесуінде, батырѓа арналѓан Аќсаќ киік, Тµрем±рат к‰йлерінен ‰зінді тыњдаймыз.
Жеткіншек ±рпаќќа музыкалыќ тєрбие беру арќылы ±лттыќ сананы ќалыптастыруда мектептен тыс тєрбие орасан зор роль атќарады.
Барлыќ мектептен тыс мекемелердіњ маќсаты — балаларды єсемдік єлеміне, мєдениет жетістіктеріне тарту, т±тас алѓанда творчестволыќ ќабілетін дамыту, жан-жаќты дамыѓан, жеке адамды тєрбиелеуге кµмектесу. Ал м±ныњ µзі ‰йірме ж±мысыныњ алуан т‰рлі формалары: вокальдыќ би, аспаптыќ ансамбльдер, хорлар, оркестрлер, музыкалыќ – драмалыќ ‰йірмелер арќылы ж‰зеге асырылады. Айналадаѓы табиѓат, к‰нделікті ењбек, ќазаќ халќыныњ материалдыќ мєдениеті, халыќтыњ ауыз екі єдеби жєне музыкалыќ шыѓармашылыѓы ±лттыќ єдет – ѓ±рыптар, б±лардыњ бєрі жеткінші ±рпаќќа музыкалыќ-эстетикалыќ тєрбие берудіњ ќ±ралы. Єнмен к‰й, ертегі мен эпос, маќал-мєтелдер, халыќтыњ ќолданбалы µнерініњ тањдаулы ‰лгілері – ±лттыќ сананыњ ќалыптасуыныњ айнымас серігі.
Әдебиеттер
- Раева Б.Р. Аспаптық музыка мәселелері., Алматы., 2002.-98 б.
- П.Момынұлы, Музыкалық-эстетикалық тәрбие., Алматы., Қазақпарат., 2000.-270 б.
- Н.А.Ветлугина., Музыкалық тәлім беру әдістемесі., Алматы., Мектеп., 1981.-279 б.