Қазіргі қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, түрік, түрікмен т.б. түркі тектес халықтардың арғы ата-бабалары – ежелгі түріктердің рухани мәдениеті, оның ішінде діни наным-сенімдері мен салт-дәстүрлері өте бай екендігі белгілі. Соның бірі – көне түркі тайпаларындағы тотемизм белгілері. Тотемизм (Солтүстік Америка үндістерінің оджиб тайпасының «ототем» — «оның тегі» сөзінен шыққан) дегеніміз – рулық қоғамдағы адамдар тобының өзінің шығу тегін жануарларға, өсімдіктерге немесе табиғат құбылыстарына байланыстыру негізінде қалыптасқан фантастикалық сенімдер мен әдет-ғұрып, салт-сана жиынтығы.
Көне түркілердегі ең басты тотем – олардың ата-бабасы болып есептелінетін бөрі (көкбөрі) болды. ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ақын Сүйінбай Аронұлының:
Бөрі басы ұраным,
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозады қай-қайдағым, — деп жырлауы тегін емес. Бұл бөрі бейнесінің біздің халқымыздың санасында сонау ерте замандардан қалған жаңғырығы. Осы күшті де еркін, ақылды жыртқышты көне түріктер «Көк құрт» деп атаған. «Көк құрт» деген атау «көк аспаннан келген құтқарушы» деген мағынаға ие болған.
Көне түріктер өз ұрпағын құтқарып қалған бөріні қастерлеу ниетімен Тәңірінің қасиетті символын білдіретін «көк» сөзін қосып айтқан.Бөрінің құтқарып алушылық миссиясы көне түрік аңыздарында, әдеби жазба ескерткіштерінде бейнеленеді.
Көне түріктердің қасқырдан таралғаны туралы ежелгі аңыздар қытай жылнамаларында кездеседі.
Түріктердің арғы бабаларын Линь мемлекетінің жауынгерлері талқандайды. Тек бір он жасар бала аман қалады. Дұшпандар бала жас болғандықтан өлтіруге аяп, аяқ-қолын шауып, көлге лақтырып кетеді. Бұл жерде оны ұрғашы қасқыр тауып алып, аяп кетіп, ет беріп асырай бастайды және аштықтан құтқарып қалады. Мұны естіген дұшпандар баланы да, қасқырды да өлтіруге бел буады. Алайда қасқыр баланы алып, Алтай тауларындағы бір үңгірге әкеледі. Үңгірдің ішінде айналасы бір лиге созылып жатқан көк орай шалғынды жер бар екен. Осыүңгірде қасқыр баладан он бала тауыпты. Бұл ұлдар ержетіп, он тайпа ел болды. Ұлдарының бірінің аты Ашина, яғни «бөрі» деп аталған. Ол ерекше қабілетті және ақылдылығымен көзге түсіп, тайпа көсемі болады.
Н.Я. Бичурин келтірген келесі бір аңыздақасқырға байланысты былайша әңгімеленеді.
Ғұндар көсемінің екі сұлу қызы болыпты, оларды күйеуге беруге қимаған көсем Тәңіріге бағыштауды ұйғарыпты. Сөйтіп жапан түзде үй тұрғызып, сол жерге қыздарын орналастырып, көктен қыздарын алуды сұрайды. Қыздардың кішісі сол үйдікүндіз-түні торып жүрген қасқырғакүеуге шығып, ұл табады. Одан тараған ұрпақ көбейе келе бір мемлекет болыпты: сондықтан да бұл жерде қасқырдың ұлығанындай созылыңқы әнді жақсы көреді екен. Теле тайпаларының түп атасы осы қыздың қасқырдан таралған ұлы болып саналған.
Зерттеуші Л.Н. Гумилев бұл қытай жылнамаларында келтірілген аңыздарды екі сюжет – мифологиялық және тарихи сюжеттер тоғысқан деп жорамалдайды. Бөрі бейнесі мифологиялық мәнге ие, ал түріктердің бір бөлігінің арғы аталары Алтайға қашып баруында тарихилық бар дейді.
Бөрінің құтқарушы ретіндегі ролі «Оғыз-наме» жырында, «Эргенеком» дастанында, татар халқының ақ қасқыр туралы аңыз әңгімесінде де бар.
Қасқырға деген тотемдік наным іздері қазақ ертегісі «Ақ қасқырда» да сақталып қалған. Онда тас үңгірде жас жігіт пен қасқыр үйленеді. Қасқыр күйеуіне 40 күнге шейін шыда, не көрсең де көнбіс бол деген-ді. Осы сынына шыдаған ерін ақыры бақ-дәулетке жеткізеді. Қасқыр қырық күннен кейін сұлу қызға айналып, жақсы жар болады. Мұнда ақ қасқырдың бейнесінде көнеден келе жатқан ұғым, нанымдар сақталған.
Көне түріктердің наным-сенімінде бөріден өзге де жан-жануарлар, аң-құстар маңызды роль атқарды.
Аққу құс культікөне түріктер арасында кең таралған және тәңіршілдік дінінде ерекше құрметке ие болған.Зерттеуші В.Н. Басилев былай деп жазды: «Жоғарғы» әлемнің түрлі рухтары негізінен құс түрінде түсіндірілуі шамандық атаулыға тән құбылыс, аққу мен қаз шаманның аспан әлеміншарлауына жәрдемдесетін рухтары болып есептелінеді және бұл ең байырғы ұғымдар еді».
Аққуға табыну өзінің бастауын ерте кездерден алатынын Обь өзені бойындағы неолиттік ер адам моласынан шыққан аққудың бас сүйегі (архоелог М.П. Грязнов 1954 ж. қазған), Пазырық 5-қорығынан (таулы Алтайдағы) шыққан киізден жасалған төрт аққу бейнесі және қытай жылнамалары мәліметтері аңғартады.
Көне түріктердің шығу тегітуралы аңыздарда олардың бір тармағы өздерінің арғы тегін аққумен байланыстыра қарайтындығы айтылады. Бұлар солтүстік Алтайды мекендеген қу деп аталған тайпалар болатын. Г.Е. Грумм-Гржимайло түріктің қу деген сөзі аққу деген мағынаны береді, Лебедь өзені бойында тұратын түріктер өздерін қазір де «қу-кісі» деп атайды, бұл «Аққу өзені бойы адамдары» деген ұғымды білдіреді деп көрсеткен-ді.
Аққу культі түрік тілдес тайпалар арқылы өзге жерлерге таралған. Мысалы, хориндіктерге (буряттарға) аққу тотемін Орталық Азияда өз үстемдігін орнатқан түрік тайпалары ала келсе керек деген болжам бар. Бурят халқы әлі күнге аққуды киелі құс санайды, сондықтан оны ату және етін жеу үлкен қылмыс болып есептелінеді.
Ә.Марғұлан: «Қудың даусы – жаратылыстағы құлаққа әдемі естілетін ең сұлу үннің бірі. Екіншіден, аққу киелі құс, оны ешқашан атып өлтірмейді (табу), … тарихи заманда аққу түрік тайпаларының бір тотемі болуға тиіс» — деп жазды.
Аюға байланысты аңыз буряттарда сақталып қалған. Ертеде аю адам секілді кейіпте болған. Ол аңға шыққанда мол олжа әкелетін сиқырлы күштің де иесі екен. Бір күні көре алмаған досы оның киім-кешегін қызғаныштан жағып жіберіпті. Сонда ол бұл қорлыққа шыдай алмай, аюға айналып, тайгаға аң аулауға кетіп қалыпты, содан бері адам кейіпіне келе алмай жүр екен.
Алтай-саян түріктері мен буряттарда аюдың бас сүйегін зұлым рухтарды үркіту үшін үйдің босағасына, я шатырына іліп қою, ол аюдың өзге дене мүшелеріне емдік және магиялық күшке ие деп қарау ғұрпы сақталған. Буряттар аю культіне байланысты көптеген элементтерді саян-алтайлық түріктерден қабылдапалған.
Көне түріктерде итке байланысты нанымдар да болды. Ит, әсіресе, жерлеу ғұрпында үлкен роль атқарған, себебі, ит өлген адамның рухын қорғайды деген ұғым болған.
Қойға табыну Сыр өңірінде ерте кезде-ақ орныққан. Зеттеушілер бұл бейне зороастралық фарнға байланысты шыққан деп түсіндіреді. Түрлі халықтарда фарн соңғы кезге дейін молшылық, байлық-береке, отбасы амандық-саулығын білдірген. Қойға табыну оғыздар мен түрікмендердің арасында кең таралған және ол белгілі бір рудың немесе тайпаның қамқоршысы ретінде құрметтелсе керек.
Шамандар қойды құрбандыққа шалып, оның қанымен науқас адамдарды ырымдаған.
Қой мен қораз түрік тайпалары түсінігінде маңызды орын алады. Қораз мейірімді құдай сраошидің ең жақын көмекшісі ретінде адамдарды зұлым күштер қаупінен сақтаушы (Авестада) бейнесінде ұғынылды, сондықтанда балалы үйлерде қораздың болуы қажет еді. Қалалы ортада қой мен қораз белсенді түрде енгізілді.
Ер қанаты болып табылатын ат та көне түріктерде аса жоғары әспеттелген. Орта ғасыр дәуіріндегі жауынгерді атсыз елестету қиын. Аттылы жауынгерді дәріптегені сонша — көне түріктер өлген жауынгермен атын бірге көму дәстүрін ұстаған. Жауынгердің сәйгүлігімен бірге жерлеу дәстүрі о дүниелік өмір ғұрпымен де байланысты.
Аттылы жауынгер бейнесі негізінен құдай кейпіндегі батыр баба ретінде ұғынылған.
Үздіксіз соғыстар мен шапқыншылықтар салт атты жауынгерді дәріптеу культі маңызды орын алған ерекше идеологияны туғызды. Аттылыны әспеттеу идеологиясы шапқыншылықтың толастамауына байланысты қалыптасты.Батырдың атын шығарған сәйгүліктердің де әспеттелген, құрметті атауы болған. Мысалы, Күлтегіннің ескерткішінде оның астындағы жүйріктері — Байырқу, Алып Шалшы, Оқсыз дәріптеле еске алынады.
Көне түріктердің сәйгүлікті пір тұтуы олардың заң жүйесінен де байқалады. Сәйгүлік ұрлағандарға өлім жазасы секілді аса қатаң шара қолданылған.
Бүркіт секілді қыран құсты пір тұтукүн мен оттың культіне байланысты шыққан. Бүркіт адамдарға күннен от әкеліп беруші ретінде қастарленген. Осыған байланысты түрік-монғол халықтарында өзінің шыққан тегін бүркітпен байланыстыру ғұрпы да орын алған. Мысалы, меркіттер күн күркірегенде ақ киім киіп, боз атқа мініп, «Мен меркітпін» деп айғайлап шабады екен. Осылайша өзінің бүркіт руынан екенін білдірсе, найзағай мен күн күркіреуін тоқтатады деп сенген. Найзағай аспанның, я күннің ашу-ызасынан болады деп ұққан.
Қорыта айтқанда, көне түркі тайпаларындағы көптеген тотемизм белгілері олардың өздерін табиғаттың ажырамас бір бөлшегі деп сезінген, табиғатпен біте қайнасқан халық болғандығын көрсетеді.