Қолжазбаларды зерттеу криминалистік сараптаманың кең түріне жатады. Оның негізгі максаты — орындаушыны анык-тау. Негізінен сараптама көмегімен авторлыкка, қолжазба жазу шартына, жазушының мақсатына (жалған құжат жасау немесе жазуды бұрмалау), оның жеке қасиетіне және сырткы белгі-леріне (жынысы, жасы, мас екендігі және т.б.) катысты көпте-ген мәселелер шешіледі. Аталған зерттеу объектілері ретінде жазудың түрақты жеке ерекшеліктер көрінген көлемді колжаз-балар (күнделіктер, хаттар) және кыска жазулар (қол кою, сан-дар, суреттер, белгілер) болуы мүмкін.
Жазуды криминалистік зерттеу бірдейлендіру (идентификациялау) теориясының жалпы ережелеріне, адамның жоғары жүйке қызметінін психофизиологиялык деректеріне, лингвис-тика мәліметтеріне негізделеді. Соңғы уақытта осы максатта кибернетика, математика тағы баска ғылымдар мұмкіндіктері кең қолданылуда.
Жаз6а тіл белгілері — мәтінді мазмұндау әдісі, сауаттылығы- I ның жалпы деңгейі, тілінің стилистикалык және грамматика-лық ерекшеліктері, сөздік коры.
Жазбаша тілдің келесі негізгі белгілері болады:
Стшіистикалық белгілер — мәтіннің тілін, ойын, архитекто-никасын, ойын жазу мәнерін сипатгайды. Тергеутәжірибесінде кездесетін мәтіндегі мазмұндау стилі туралы сез кұрамы мен сөйлемдер құрылысы бойынша талдауға болады. Сондай-ак, ресми — іс, ғылыми, ендірістік-техникалық, публицистикалык, ауызекі сөйлеу стилі туралы айтуға болады.
Лексикалық белгілер жеке кәсіп иелеріне, мекенге және т.б. тән жалпы сөздік корды, терминдерді колдануды сипаттайды.
Олардын ішінде: профессионализмдерді (белгілі бір кәсіппен айналысушы адамдарға тән сездер); архаизмдерді (көнерген сөздер мен сөз тіркестері); диалектизмдерді (белгілі бір жергілікті жерде қолданылатын тілдер мен сөз тіркестері); варваризмдерді (бөтен тілдің сөздерін колдану); жаргондарды (тұрақты жеке әлеумрттік топтың ауызекі қолданыстағы сөйлеу түрі) атауға болады.
К,олжазудың жеке белгілері:
— әріптерді және олардың элементтерін жазу мен қосу кезіндегі кимыл түрлері (тіксызықты, доғалдау, ілгекті, бұрыш-ты, иірімділі);
—жазу кезіндегі козғалыс бағыты (теменнен жоғарыға, жо-ғарыдан төменге, сол айналмалы, оң айналмалы);
— козғалыстын созылуы (ол әріптердін әр түрлі элемент-терінің штрихтары көлеміне катысты сипатгалады);
-қозғалыстың байланыстылығы, яғни әріп элементтерінің қосылу түрі және әріптердің езара қосылу түрлері (бірге не ара-қашықтықпен);
— қозғалыстын басталу, аякталу, қиылысу және қосылу нүктелерінің бір-біріне қатысты орналасуы;
—әріптердің әр түрлі элементтерін жазудағы және оларды қосу қозғалысының жүйелілігі;
— әріптерді жазудағы қимыл күрделілігі (әдеттегі, күрделі-ленген, қарапайым) қимылдарды ажыратадь
Қолжазбалардың колжазу зерттеуін жүргізу әдістемесі ту-ралы жалпы мәліметтерді:
— алдын ала зерттеу;
—жеке зерттеу;
— салыстырмалы зерттеу;
— нәтижелерді бағалау және қорытындыны тұжырымдау дег бөлуге болады.
Жалған таңбалар , мөрлер, мөртабандар жасау фактілерін анықтау.
Мөр мен мөртабандар — зергерлік жазу шеберханасында немес полиграфиялық кәсіпорындарда белгілі бір үлгіге сәйкес жасалған клише. Оларды каучуктан не темірден жасайды. Тәжірибеде оларды жалған жасаудың бірнеше тәсілдері белгілі: мөрдін суретін құжаттың өзінде салу, колдан жасалған клише көмегімен таңба жасау, тура таңбаны жалған кұжаткд көшіру.
Мер немесе мөртабанның бейнесін қүжатқа салу жалғанда-удың кен тараған тәсілі болып табылады. Оған келесі белгілер тән: шрифттің стандартка сай келмеуі және мәтіннің біркелкі орналаспауы, әріптердің, сөздердің және сөйлем жолдарының симметрияға сәйкес орналаспауы, суреттердің (елтанба, эмб-лема) және т.б. бұрмалануы; мәтінде грамматикалық кдтелердің болуы жөне онын мазмұнының мағынасыздығы; таңбаларды дайындау іздері кағаздың циркульмен тесілуі, карындаш штрих-тарының калдығы).
Ою, ерітіндімен өндеу, кағазға суретін салу, қалың материалдардан (резеңкеден, линолеумнен, ағаштан және т.б.) қию баспаханалык, әріптерден жинакталған, коддан жасалынған кли-ше көмегімен мер немесе мөртабан танбаларын басқанда, қарау немесе арнайы зерттеу жүргізу кезінде байқалатын ерекше белгілер калады. Оларға: шрифттің стандартсыздығы, әріптер мен олардың кашыктығының әр түрлілігі, әріптер мен белгілердің айнадағыдай бейнеленуі, ағаштан жасалған клише іздерінде жылдык сакиналардың болуы, темір клишенің айнал-малы сызыктарының болуы, таңба бояуының біркелкі жағыл-мауы, штрихтардың иірімділігі, үзілген сөз жолдарынын болуы жәнет.б. жатады.
Аталған белгілер үлкейту күралдарының, масштабты тор, транспортир кемегімен құжатты киғаш түсетін жарықта неме-се ультракүлгін сәулесінде қарау кезінде көрінеді. Жалған клише кемегімен жасалған таңбаларды карау және зерттеу барысында оларды тура мертабанның таңбаларымен салыстыру ке-рек.
Зақымдалған жазбақұжат мазмұнын қалпына келтіру.
Қылмыс максатында құжаттарды зақьшдайды немесе жоя-ды (күжатгы ертеу, жырту, мәтіннің жеке жерін сызу немесе бояутөгу,т-б.)
Криминалистикада осындай күжаттардың мазмұнын қалпына келтіру әдісі жасалған.
Жыртылған құжаттарды қалпына келтіру үшін, оның бөліктерін кдғаздың сапасы, сызықтары, штрих түсі, кол қою және басқа да белгілері бойынша саралап алады. Сонымен бірге бір не екі жағы тегіс, яғни күжаттың бүрышын немесе шетін құрастыратын бөліктерін іздестіреді. Күжатгың ортасын түрі мен мазмүны бойынша іріктелген калған бөліктермен толык,-тырады. Жыртылған күжатты шыны үстінде қүрастырады, со-дан кейін оны көлемі сондай екінші шынымен жауып, шеттерін желім лентамен жиектейді.
Жанып кеткен күжаттар мәтінінің мазмүнын айқындау мүмкіндігі негізінен, қағаздың құрамымен, мәтінді бояу заты-мен, жану жылдамдығымен және кызуымен анықталады. Жа-нып кеткен күжаттарды тапканда, оны шашып алмайтындай қылып алу керек, яғни жанған қүжатгарды колмен, пинцетпен алуға болмайды. Бүндай күжатты алу кезінде кағаз немесе кар-тон парағымен желпіп немесе үрлеп шыны үстіне орналастыра-ды, сосын күжатты бүріккіш пайдаланып, су буымен немесе глицерин ерітіндісімен ылғалдайды. Сүйықтықтын ұсақ бөлшектері қүжатқа төгілуі үшін, оның ағымын жоғары жакка бағыттайды. Құжат ылғалданғаннан кейін оны тегістеп, басқа шынымен жабады. Тасымалдау үшін шыны жиектерін каптайды. Жанған күжатты мақта теселген корапка да салуға болады. Онда тасымалдау кезінде закымдамау үшін құжатты криминалистік зерттеуге дербес шабарманмен жіберген дүрыс.