- 1. Қазақ тілі әдістемесінің ғылыми негізгі Қазан төңкерісіне дейінгі дәуірден басталды. Қазақстанда педагогика тарихы, сондай-ақ, қазақ тілін оқыту мәселелері Ыбырай Алтынсарин есімімен байланысты. Ол ұлы орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идияларынан сусындады, мектептегі оқу процесінің ғылыми негізде құрылуын, халықтың жаппай білім алуын, халқымыздың мәдениеттің ілгері дамуын аңсады.
«Мектеп — қазақтарға білім берудің басты қүралы, біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы, тек қана осы мектептерде» деген болатын.
Ы.Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясы» және «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» оқулықтарын жазды. Қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашу жұмысын түңғыш ретдыбыстықәдіс бойынша үйымдастырды. Ол оқулыққа жазған алғы созінде: «8 бөлімге бөлініп берілген зат аттарын оқушылар жаттап алғаннан кейін, әрбір бөлімнің соңында берілген грамматикалық ережелерге «Қүралда» берілгениен де молырақ токталу қажет және келтірілген үзінділерге сәйкес оқушыларға жаңа сурақтар қойып, род (тек), септік т.б. бойынша сөздердің өзгеруін олар игеріп алғаннан кейін, соған ұқсас мысалдарды корсстіл беру керек,» — деді,.сондай-ақ жаттығу жұмысына, ауызша жөне жазбаша ойын дұрыс айтып, жаза білуге, еркін соіілсуге үлкенмән берді.
«Тіл мамандарының кеңес түсындағы ең алғашқы зерттеулері мектепке керскті оқулықтар мен оқу құралдарын жасаудан басталды. Мысалы, 20-30-жыддардатіл мамандарытекалфавит, орфография, пунктуация, анатілі оқулықтары (грамматикалық сөздіктер) жөне басқа құралдар жасаудың айналасында еңбек етті.»
1935жылға дейін қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған мақалалар ғана болды. Онан кейін осы жылы «Бастауыш мектепте қазақ тілін окыту әдісі» деген жинақ шықты.
1936жылы орта мектептің V—VII сыныптарына арналған («ейіл Жиенбаевтың «Грамматика талдауыш», 1938 жьілы « Үлкеңдерге хат танытудын методикасы», 1939 жылы «Бастауыш мсктепте кітап оқытудың методикасы», 1941 жылы «Қазақ тілі методикасы», 1942 жылы «Грамматикалық таблицалар», 1944 жылы «Жаттығу емле мен тіл дамыту», 1946 жылы «Қазақ тілі методикасы» (екінші басылымы) деген еңбектер жарық көрді.
Бүл еңбектердің қазақтілін окыту әдістемесінде алатьш орны ерекше. Ондақазақтілі әдістемесінің педагогикалық негіздері, жазу жүмыстары, талдау үлгілері, грамматикаңы оқыту, кітап оқу әдістемесі сияқты мәселелерге тоқталумен бірге, «мүғалім сабақты біреудің көрсетіп бергенін айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше .түрлі өдіс қолдануға ерікті. Әдістеме рецепт те емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек педагогикалық кеңес, жол-жоба,» — деп әдістеменің көптеген проблемаларына тоқталды, ол қазірде де мәнін жойған жоқ.
Қазақтілін, әсіресе, грамматиканы оқыту жөнінде пікір айтқан Қажым Басымов болды. 1938 жылы «Грамматика оқыту жөнінде» деген макаласында оқыту әдістеріне тоқталды.
1940 жылы Гали Бегалиевтің «Бастауьш мектепте қазақ тіяінің методикасы», онан кейін 1950 жылы «Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері» деген кітабы жарық көрді.
1956 жылы Шамғали Сарыбаевтьщ «Қазақтілі методикасыньщ кейбір мөселелері» (I бөлім, фонетика мен морфология) деген кітабы шықты.
1957 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің басшылығымен қазақ тілі мен әдебиетін оқыту мәселелерін жақсартуға арналған республикалық кеңес өткізілді. Кеңесте қазақтілі мен әдебиетін жақсарту туралы мәселе қаралды. Осы жылдан бастап қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеуге ерекше мән беріліп, Қазақ ҚСР Оқу министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар ғылыми-эерттеу институтының қазақ тілі жөне әдебиеті бөлімі қазақ тілі әдістемесінің жүйелі курсын жасауға кірісті.
Қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламаларын жақсарту еңбек сіңірген ғалым (сол кездегі институт директоры) професеор Ахмеди ЬІскақов болды. Мектепте ана тілі мен әдебиетті оқыту туралы ғылыми-зерттеу жұмысын дүрыс жолға қою міндеттелді. Озат мұғалімдерді, әдісксрлерді, ғалымдарды қазақтілін оқыту мәселесімен айналысуға жүмылдырды, оларға ғылыми басшылық жасап, жөн сілтеді. Сондай жүмыстардыи, нәтижесінде осы жылдың оііиде-ак. казақ тілін окытудыц кейбір мәселелері зерттеліп, бірсыпыра еңбектер жарық корді.
Бүл салада Қазақ КСР-іне енбсгі сіңгеп мүгалім Иманбек Үйықбаен Сейіл Жиенбаевтан, Шамгали Сарыбаевтан кейінгі қазақтілі әдістемесін дамытушы, алғашқы зерттеушілердің бірі ретінде танылды. И.Үйықбаевтың 1957 жылы «Орта мектепте қазақ тілін оқытумәселелері», «Қазақ тілінде сөз таптарын оқытуга көмекші материалдар»; ал 1962 жылы «Қаздқ тілі методикасының очерктері» деген еңбектері басылып шықты. Бұл еңбектерде морфологияны оқытуға жан-жакты талдау жасады, оны қазір үстаздар ездерінің іс-тәжірбиесінде кеңінен пайдалаиып жүр.
Синтаксисті оқыту да назардан тыс қалмады. Әмеди Хасенов қазақ тіліиің бағдарламалары мен оқулыктарын жетілдіру, жақсарту жекінде кеп еңбек сіңірді, 1957 жылы «Жай сөйлем. синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері», «Пунктуаідияны окыту жолдары» деген әдістемелік еңбектері жарық керді.
- 2. Бұдан кейін әдістеменің басқа да мөселелері зерттеле бастады. Әсіресе, қазақ тілінің орфографиясы ғылыми әрі әдістемелік жағьшан терең зерттелді. Бұл салада кеп еңбек еткен, орфография женінде күрделі әдістемелік еңбек жазған Кәшен Жолымбетов болды. Оньщ 1958 жылы «V—VI сыньш оқушыларында кездесетін орфографиялық қателерді түзету және болдырмау жолдары», «V—VII сынып оқушыларының ана тілінен өз бетімен жұмыс жүргізуі үшін қосымша тапсырмалар» (1961), «Қазақ орфографиясын оқытудың негізі» (1962) атты әдістемелік еңбектерінде казақ орфографиясын оқытудағы негізгі принциптер мен әдіс-тәсілдер сараланып берілді.
Қазак ті ліндегі тыныс белгілерін оқытудың әдістемесін жагг жақты зертгеген — Шәріп Әуелбаев. Оның «Қазақтілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған қүрылымдық схемалар» (1971), «Пунктуацияның қиын мөселелері»(1977), «Қазақ тілі сабақтарының мазмүны мен жоспарлау үлгілері» деген моиографиялық еңбектерін мұғалІмдер жұртшылығы жаксы кабылдады. Әсіресе, тыныс белгілері женінде жасаған қүрыл ы мді,і к, кестелерін жоғары оқу орындарының студенттері, жас мүгалімдер кеңінен пайдалануда.
Дәулет Әлімжанов пен Ыбырайым Маманов 1965 жылы «Қазақ тілін оқыту методиісасы» атты еңбегінде қазақ тілін оқытудың негізгі міндетт.ері, төрбиелік мәні, оның ғылыми исгіздері, баска пәндермен байланысы, білім берудің әдістері мен жолдары деген мөселелерге токталды. Бұл еңбек күні бүгінге дейін өзінін практикалық құнын жойган жоқ.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты оқушыларға берілетін білім келемі де ұлғайды. Осыған орай оқу пәндерінің гылыми-теориялық дәрежесін кетеру, оқьггу тәсілдерін жетілдіру, оқугаыларға кең көлемде білім беру жолдарьш қарастыру, оқу-тербие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі негізгі міндеттер белгіленді. Атап айтқанда, әр мұғалімді оқыгудыңтиімді әдісімен қаруландыру, оқытудын кабинеттік жүйесіне кешіп,техникалыққүралдарды кеңірек қолдануды ұйымдастыру, сабакты мазмұнды орі тартымды жүргізу талап етілді.
Бұл игі істерді ұйымдастыруда, оны дүрыс жолға қоюда Ы.Алтынсарин-атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының қазак тілі әдістемесі бөлімі біраз еңбек атқарды.
Осы сөз болып отырған такырып авторларының бірі Балғаным Кұлмағамбетова 1956 жылдан бастап қазақ тілі әдістемесінің кептеген мөселелеріне ғылыми әрі практикалыкжағьшан зертгеу жұмыстарын жүргізіп: «Қазақ тіліндегі етістік категориясьш оқыту» ( 1957), «Құрмалас сөйлемді оқытудың кейбір мәселелері» (монофафия) (1963), «6-кластақазақтілі сабақтарьшабайланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру» (1965), «5- класта қазақ тілі сабақтарына байланыщы тіл дамыту жұмыстарьш ұйымдастыру» (1966),. «5-класта қазақ тілі және әдебиеті сабағында техникалық құралдарды пайдалану» (1968), — «Қазақ тілі сабақтарында техникалық құралдарды пайдалану» (1973), «Аз комплектілі мектептерде сабақты үйымдастырудың жоддары» (1974), «Қазақ тілінен 6-класқа арналған дидактикалық материалдар»(1975, 1979, 1983), «Қазак тілінен 4-5-кластарға арналған үлестірме карточкалар» (1978),» 4—9-кластарға арналған тіл үстарту» (1978), «Кабинеттік жүйе және қазіргі сабақ» (1982), 7-класс қазақ тілі оқулығына «Методикалық нұсқау» (1983), «Жай сейлемдер синтаксйсінің таблицасы» (1984), «Қазақтілі» оқулығы (шет елдерде тұратын отаидастарға арналған, 1984), «Қазақтілі сабағында техникалық кұралдарды пайдалану» (1984), «Кешегі және бүгінгі Алматы» (1984) оку диафильмі» еңбектерін жазды.Бұл енбектер қазір мектеп . практикасында пайдаланылуда.
1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту өдістемесінің даму тарихына үлес қосушылардың бірі — Бибігүл Кәтенбаева. Б.Кәтенбаеваның «Сөз құрамын оқыту»(1968), «4-кластың қазак тілі оқулығына методикалык, нұсқау» (1984), «5-кластьщ қазак тілі оқулығьша методикалық нұсқау» (1982-84), «Еліктеуіга сөздер» (1974), «Морфологияны оқытудын методикасы» (1975), «ІУ-ІХ кластарда тіл ұстарту» (1978), «Қазақ тілінен IV-V кластарға үлестірмелі карточкалар» (1978) «Қазақ тілінен 5-класқа арналған дидактикалық материал» (1976,1980,1983), «Қазақ тілі оқулығы» (5-класка арналган, 1982, 1983, 1986), «Грамматикалык таблицалар» (1972, 74, 77, 79, 83) ( 4, 5, 6-кластарга арналган); «Москва — бақыт астанасы» (1982), «Қаскырды жешен бала» (1983) оқу диафильмдері мүғалімдер_ кітапханасынан берік орын алды.
1978 жылдан бастап казақ тілі әдістемесінін лсксика белімі де бірсыпыра зерттеле бастады. Бұл салада Айтбай Айғабыловтың «Лексиканы оқытудық кейбір мәселелері» (1980), 6-класқа арналған «Қазақтілі» оқулығы (1982,1984), «6-класс казақтілі оқулығыньщ методикалык нұсқауы»(1983), «Морфол-ь/ияға байланысты грамматикалық таблица» (1984), «Қазақ тілінің программасы» (1983, 1984), М.Әуезовтің «Қараш-қараш» әңгімесіне байланысты жасалған оку диафильмі (1984) сиякты еңбектері жарық көрді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сейлемдер синтаксисі де біршама зерттелді. Құрмалас сөйлем синтаксисін теориялық жағынан зерттеген Хасен Арғынов. Х.Арғыновтың «Жай сейлем синтаксисін оқытудың методикасы» (1957), «Қазақ тілі» методикасының негіздері (1969), «Құрмалас сөңлем синтаксисінің методикасы» (1964), «Қазақтілі методикасы» (1974), «Құрмалас сөйлемдер таблицасы» (1985) тағы да басқа еңбектерін атауға^ болады.
Қазақтілінің фонетика бөлімі де жан-жақты зерттелді. Бұл салада Мұлипа Дүйсебаеваның «Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері»(1973), «Орфоэпиялық сөздік» (1982), А.Исабаевтьщ «Фонетиканы оқыту»(1965), «Қазақ тілі дыбыс методикасыиың негіздері» (1973) деген еңбектерін мұғалімдер кеңінен пайдалануда.
Міне, оқулық авторлары, әдіскерлер, ғалымдар қазақ тіліи окыту мәселелерін казіргі өмір талабына сай қойып отырған игі істср тұрғысынан зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келешекте оку-торбие, ісін кешенді ұйымдастыруға мүмқіндіктер жасады. і; Қазақ тілі әдістемесініқ ғылыми-теориялык мәселелері тіл білімімен қатар, мектеп тәжірибесіне де сүйенеді. Мектеп тәжірибесі, онын ішінде озат төжірибе арқылы әдістеме теориялык жағынан жетіліп, толығып, жаңа факті, идеялармен байып, мүгалімдер тәжірибесі өдістемені дамытьщ отырады. Сондыктан озат тежірибені мектеп төжірибесіне ендіру — аса қажетті меселелердін бірі. Өйткені озат тәжірибе арқылы сабактын вдістемесін жетілдіру, оқушылардың ақыл-ой цербестігін, ганымдык кабілеті мен қоғамдық белсенділігін дамыту, білімге ынтасын арттыру, педагдгикалықокулар өткізу сияқты проблемалар іске асырылады. Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі әдістемесі бөлімі 1954 жылдан 1987 жылға дейін 15-тен астам қазақ тілі мен әдебиеті муғалімдерінің іс-тәжірибелерін жинақтап, кітапша етіп шығарды.
1978-1980 жылдардан бастап алдыңғы қатарлы озат мұғалімдеріміз Мәскеу қаласы мен Волгоград облысы мұғалімдерінің бастамаларына әр уақытта үн қосьш отырды. «Творчестволықпен жұмыс істейтін мұғалімнең тиорчестволықпен жұмыс істейтін коллективке жетейік» аттьі Мәскеу облысы Краснояр елкесі мұғалімдерінің бастамасы, «Әр сабаққа — үздік әзірлік, қазіргі заманғы тәсілдер, жоғары сапа» атты волгоградтықтардың үндеуі республикамыздың сан мыңдаған мұғалімдерін жігерлендірді.
Қоғамнық дамуы өскелең ұрпаққа тәрбие беруде, оны Отан игілігі үшін еңбекке даярлауда жалпы білім беретін мектептің жауапкершілігін көтеруді талап етті.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің «Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауды одан өрі жетілдіру туралы» жене СОКП Орталық Қомитетінің «Идеология.шқ-саяси тәрбие жұмысын одан әрі жақсарту туралы» қаулыларында мектептіңтәрбиелеушілік міндеттерін сапалы Шешуде мектептегі пәндік кабинеттерді дұрыс ұйымдастырып, оны оку-тәрбие ісінде орынды пайдаланудың мәні зор.
Атап айтқанда, оқушыларға берілетін білім қорын кұнделікті емір тәжірибесімен, әрбір .сабақта мұғалімнің сезімен ұштастыратын кернекілікпен байланыстыра отырып, оның тиімділігін арттыру тек жақсы жабдықталған, дұрыс ұйымдастырылған пәндік кабинеттер арқылы іске асырылады.
Оқытудың кабинеттік жүйесіне көшу — мектептердің экономикалық, педагогикалықжәне ұйымдықтұрғыдан кұрделі проблемаларыньщ бірі.
Республикамыздың көптеген мектептерінде озат мұғалімдер сабақты кабинеттік жүйе бойынша шығармашылыкдён еткізіп, сыныптан тыс жұмыстар жүргізудіқ алуан тұрлі тәсілдерін жетілдіруде, сондай-ақоку кабинеттерін қазіргі заман талабына сай қалай жабдықтауды, сол аркылы тәжірңбе мен оқыту процесін кешенді ұйымдастырып, қажымай-талмай еңбек етуде.
Алдыңғы катарлы мұғалімдер мектептегі бүкіл оку процесі аркылы оқушылардың білім алуға деген ынта-талабын оятып, олардың таным белсенділігін -арттыруда көптеген жүмыстар атқарып отыр.
Оқушылардын, саналы көзкарасының негізі мектепте қаланады. Мүның өзі бүкіл оқу-тәрбие жүмысы арқылы іске асырылады. СоТідықтан мүіалімдсрдін. гылыми-теориялық білімдерін үнемі көтерім, модепи жөне идеялык. саяси өресін кеңейтіп, үстаздыкшеберлігін әрқашан жетілдіріп отыру қажет. Мұғалім оқыту үшін ең алдымен өзі оқуға тиісті. Ол сонда ғана мектептің алдында тұрған көп міндеттерді ойдағыдай шеше алады. Демек, ғылыми әдістеме әр уақытта да мұгалімдердің озат іс-тәжірибесімен байып, толысып отырмақ.