- Адамзат отбасы неке қарым-қатынасына ежелден-ақ үңіле назар аударып келеді. өткен заманның асқан ойшылдары өз дәуірінің мүмкіндігіне қарай отбасын зерттеуге ұмтыды. Олар отбасының пайда болу, даму процесін түсіндіруге; қызметін даму заңдылықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін анықтауға тырысты.
Ежелгі грек философы Платон патриархалдық отбасын (яғни, барлық қарым-қатынастың өзегі – ата-ана және оларға толық бағынатын балалары бар отбасын) алғашқы және негізгі қоғамдық ұя деп есептеді. Оның пікірінше, мемлекет патриархалдық отбасылардың одаққа бірігуі нәтижесінде пайда болған. Платон одан басқа келешек ұрпағының денсаулығын ойлаған жұбайларға нақты ұсыныс жасап отырды. Платон 20 дан 40 жасқа дейінгі әйелдер 55 жастан аспаған еркектерден ең мықты балалар туады деп есептеді. Ол әрбір 35 жасқа дейінгі еркектің үйленуін, ал одан жалтарғандарға айып салуды талап етті. Платон отбасының ішкі және сыртқы өмірін қатаң бақылауға алуды талап етті.
Платонның шәкірті Аристотель оның отбасына деен көзқарасын сынады,, алайда қоғамның ұясы және мемлекеттің негізі ретінде патриархалдық отбасы идеясын қолдап дамытты. Аристотель отбасын мемлекетпен тығыз байланыстырды. “Әрбір отбасы мемлекеттің бөлігін құрайды, жоғарыда көрсетілген барлық адамдар отбасының бөлігі және жеке бөліктердің адамгершілігі бүтіннің адамгершілігіне сәйкес елуі тиіс, сондықтан балалар мен әйелдерді тәрбиелеуді мемлекеттік құрылысқа үйлесімді қатынаста қою қажет; лайықты құрылысқа ұмтылатын мемлектке бұл парықсыз болмаса, онда лайықты балалары мен әелдері болуы керек. Мұнымен санасу керек, өйткені әйелдер халықтың жартысын құрайды, ал балалардан саяси өмірге қатысушылар өсіп шығады.”
Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашлығы жұбайлық проблемасына көп көңіл бөлгенін дәлелдейді. Алайда, олар өзінің жұмысында көбінесе қоғамдық қарым-қатынасты отбасылық қарым-қатынастан бөліп, отбасы мен мемлекеттің арақатынасына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.-Ж.Руссо отбасы туралы былай деген: “Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы – ол отбасы… Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ иүлгісі: әкім — әкеге ұқсайды, ал халық — балаларға”.
Жоғарыда аталған француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап, отбасы институтын жеңілдетіп жіберді.
- Э.Фромм буржуазия заманындағы отбасы туралы онша оптимистік көзқарас танытпайды. „Некелік шарт әржаққа серігінің денесін, сезімін, көңілін пайдалануға ерекше құқық беред. Енді ешкімді жеңудің керегі жоқ. Сүйіспеншілік адам ие болмайтын бір нәрсеге, меншікке айналды. Жұбайлардың ешқайсысы енді сүйікті болып, сүйіспеншілік туғызу үшін ынта-жігерін салмайды”
Осы екі пікір ХІХ-ХХ ғасырлардағы отбасы институтының жағдайын, осы күнге дейін шешілмей келе жатқан негізгі қайшылықтарын ашып, дәл анықтайды. Отбасы неке қарым-қатынасында болған үлкен өзгерісті көзге елестету үшін әлеуметтанушы М.С.Мацковский ұсынған дәстүрлі және қазіргі отбасының типтерін салыстыру жеткілікті.
Қазіргі және дәстүрлі отбасының типтік мөлшері
| Отбасы тіршілік және жұбайлардың отбасынан тыс әрекетінің салалары | Дәстүрлі отбасының типтік мөлшері | Қазіргі заманғы отбасының типтік мөлшері |
| Өндірістік | Дәулетті топ отбасында әйел жұмыс істемеу керек. Кедей отбасында ол экономикалық қажеттілікке қарай жұмыс істейді. | Еркектер мен әйелдерге жұмыста, мансапта, қоғамдық қызметте тең құқық беріледі. |
| Репродуктивтік | Отбасы көпбалалы болу керек. Балалар неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы | Бала туу түсінікке сәйкес және жоспарланатын тұрмыс қалпымен шектеледі. |
| Тәрбиелік | Баланы қатаң тәртіпте тәрбиелеу керек, тәрбиелеу түрін әкесі белгілейді, ал тәрбиелеумен шешесі айналысады | Бала тәрбиелеуде оның қалауы, пікірі ескеріледі, үлгі және сенім күшіне негізделген тәрбие басым болады, тәрбиемен жұбайлардың екеуі де айналысқаны дұрыс деп есептеледі |
| Экономикалық | Отбасының табыскері, асыраушысы күйеуі болу керек, әйел ол берген қаражатты жұмсайды | Еркек пе әйел кәсіби жағдайы мен қосымша табыс табу мүмкіндігіне сай отбасының материалдық әл-ауқатына үлес қосады |
| Бос уақыт | Ерлі-зайыптылар қонақтармен қатынасты, көңіл көтеруді, әуесқойлық істі не бірге өткізеді, не күйеуге біршама дербестік құқық беріледі | Күйеуі мен әйелі үйде бос уақытын өткізуге тең құқықты және олар өздерінің бос уақытын бір-бірінен бөлек жиі өткізеді |
| Рухани қатынас аясы | Жұбайлар арасындағы қатынас негізінен отбасы проблемасына, үйге, шаруашылыққа, балаларға, отбасы көңіл көтеруіне, туықандармен қатынасқа және басқаларына арналады | Қатынас жолдастық сипатта болады және отбасы проблемасына басқа күйеу мен әйелдің тіршілік әрекетінің, өндірісітік істердің, әуесқойлық құмарлықтың барлық саласын қамтиды |
| Достармен және туысқандармен қарым-қатынас | Туысқандар тобымен міндетті түрде қатынас, көршілермен достық қарым-қатынас, тек еркектің жеке достары | Достық қарым-қатынасқа бейімделу және мүдделік қатынас, туысқандық байланысты және көршілерімен қатынасты қолдаудың міндетті еместігі |
| Билік және азаттық аясы | Күйеу-отбасы басшысы, ол негізгі мәселелер бойынша шешім қабылдайды | Жұбайлар бірлесіп талқылаған соң негізгі шешімдер қабылдайды және азаттықтың бөлінуі мүмкін |
| Бірінші әлеуметтік бақылау аясы | Отбасы әйелдің жүріс-тұрысына қатаң бақылау жасайды, бұл еркекке едәуір аз дәрежеде қатысты | Отбасы еркек пен әйелдің жүріс-тұырысындағы әлеуметтік ауытқуларға (маскүнемдік, нашақорлық, дөрекілік, т.б.) бірдей шамада бақылау жасайды |
| Сезімдік қатынас аясы | Жылылық, мейірімділік, сезімдік қабылдау, тек әйел жағынан күтіледі | Жұбайлар бір-бірінен олардың еркектік, әйедік ерекшелік сипатын есккеріп, сезімдік қолдау күтеді |
| Әлеуметтік-мәртебелік аясы | Санаулы әлеуметтік біртекті топта некеге тұру, неке арқылы әлеуметтік мәртебені көтеруге ұмтылу | Некелік одақтың әлеуметтік әр тектілігі, некелік серіктің мәртебелік емес, жеке басының сипаттамасының мәнділігі |
| Жыныстық аясы | Жыныстық қатынастың тәуелдік маңызы бар: ол көбінесе тек бала табудың шарты болды, әйелдердің некеге дейінгі қатынасына жол берілмейді, ал еркектердікі айыпталмайды; дәулетті топта моральдық көзқарас негізінде тек еркектерде некеге дейінгі қатынас кең қолданылды | Жыныстық қатынастың ұдайы өндірістік қызметінен бөлінуі, әйелдің жыныстық белсенділігінің артуы, олардың жыныстық өмірдегі талабы; некеге дейінгі жыныстық қатынасқа, егер оның негізінде сүйіспеншілік болса, жол беру; некеде тұрған еркек пен әйелдің некесіз жыныстық байланысты бірдей айыпталады |
Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары – көп, әртүрлілік және отбасы қарым-қатынасының күрделілігі (екінші реті болған неке, толық емес отбасы, ерте неке болған баласы бар отбасы т.с.с.). Осы жағдай және тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып келді.
- Отбасы-неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп. С.И.Голод адамзат тарихында отбасы эволюциясының өз жолын салады және жақын болашақта оның белгісін болжауға әрекеттенеді. Оның пікірінше, отбасы дамуы париархалдықтан бала орталыққа, соңынан жұбайлыққа келген. Патриархалдық отбасының кіндігі ретінде ата-ана болады. Бұған жақын уақытқа дейін қыстаққа кең тараған көпбалалы шаруа отбасы мысал бола алады. Бала орталықтық отбасы – барлық қарым-қатынастың өзегі бала болатын қазіргі типтік отбасы. С.И.Голодтың пікірінше, жұбайлық отбасы таяу болашақтағы отбасының тап өзі болады. Бұның мәнісі, осы заманғы немесе өз ғасыры дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық қоғамда ешкім жаппай берілген үлгіде әрекет жасамайды, түрлендіруге және өздігінше шешімге әрқашан орын табылдаы. Дербестік мынада: жұбайлардың мүддесі отбасынікінен ауқымдырақ, олардың әрқайсысының қажеттігі мен қатынас шеңбері жұбайлық шеңберіне шығып кетеді, олардың әрекеті әдет-ғұрыппен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-әсемдік құндылықтарымен реттеледі.
И.В.Бестужев-Лада үшінші мыңжылдықтың басында жалғыз басты адам, бір балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдайды.
Қазір кімнің болжамы жақын болашақта келетінін айту қиын, бірақ отбасының жойылмайтынына қатты сенуге болады,өйткені адамзат өзі тарихында отбасы осы күнге дейін орындап жүрген қызметті атқара алатын басқа қоғамдық институт жасаған жоқ.