Тәжірибиелі психолог маман психодиагностикалық өңдеукөрсеткішіненалынғаннәтижені негізге ала отырып жеке бас дамуынқалыптастыруға коррекциялықжаттығулар қолданады. Психолог маман жұмысының тиімділігін талдау, балалармен нақты өзара әрекетті ұйымдастыружәне оныжүзеге асыру болып табылады.
Психокоррекциялық жұмыста “коррекция” терминініңкең қолданымға енуі ХХғасырдыңжетпісінші жылдарынан басталды, тура аудармасы“ исправление- түзету” деген мағынаны береді. Психолог жекетұлғаның мінез-құлқыц мен сапаларына, белгілі әсер етуде түзету жұмысына бағдарламақұрады. Бағдарлама құрылымы психологиялық және педагогикалық екі бөлімдеқарастырылады. Психологиялық бөлімінде психолог жекежұмыс жоспарын жасап, оны жүзеге асырады . Ал педагикалықбөлімінде психологбасқпа мамандармен — мұғалім, тәрбиеші және ата-анамен бірігеотырып, психологиялық ұсыныстар құрастырады. Р.С.Немовтың пікірінше“ психокоррекция” ерекшелігі – психикасы сау адамныңмінез-құлқын реттеуге әсер ету және оныңжетіспейтін тұстарын жетілдіруде психологтыңқолданатын психологиялық тәсілдерінің жиынтығы.
Психокоррекцияның басқа бағыттардан ерекшелене сипатталуы :
.психикасы сау адамдарда біріншіденкүнделік тіөмірде шешілмеген мәселелеріболады, психологиялық қиындықтысезінетін ашуланып, оған шағым жасайтындар, ал екіншіден өзіен жақсысезінетін, сондай-ақ жеке басе дамуын талпыныста ұстапөзгеруге дайындық деңгейдегі индивидтергежүргізіледі.
. мінез-құлқындағы ерекшелікке коррекциялық жұмыстаржүргізерде, психика лық саулығыміндетті түрдеескеріледі.
. психокррекция жұмыстар жүргізілуі жеке тұлғада нақты шамада бүгін және ертеңгебағытталады.
. орта мерзімде көмек беруге бағытталады ( психологиялық көмек индевидті қабылдау 15- реттен аспайды).
.әсер ету деңгейі индевидтің жеке бас дамуы мен мінез-құлқық өзгеруіне бағытталады.
Психокоррекциялық жұмыстың мақсаты— баладағы психикалық даму заңдылықтарын түсіне от ырып, үлкендермен серіктестікте жүргізілетін белсенді әрекет түрі.
Психокоррекция лықмақсат үш бағытқа негізделеді :
- Әлеуметтік даму жағынан ықшамдау.
2.Балада жтек ші іс-әірекет түрлерін дамыту.
- Жас және психологиялық жаңа білімді қалыптастыру.
Психокоррекцияның негізгі міндеттері:
Жеке бас дамуына қажетті конгнитивті ( ақыл-ой), эмоционалды және мінез-құлықтық өзгерістер біргеқарастырылады. Субъектініңмәденижәне жас ерекшелігі ескеріле от ырып , ішкі ресурстарды белсендіру болып табылады. Психокоррекциялық жұмыстардыжүргізужағымды тәжірибе жинақтау мақсатында құрылуы және жүзеге асырылуы қажет.
Психокоррекціиялық бағдарлама құрудың түрлері
— коррекцияның жалпы моделі : сабақ жүктемесін құрастыруда баланың жеке бас дамуы, жағдайды, қоршаған орта мен адамдар арасындағы жүйелі қатынастарды ескеріле отырып,ықшамдап күнге, аптаға және айғабөліп қарастырады.
— стандартты бағдарламада: қажетті құрал-жабдықтарқатысушыларға қойылатын талаптар мен кезеңдерге өз қалауынша бөле алады.
Психокоррекциялық жұмыста әсер ету деңгейі психологтың кәсіби біліктілігі мен құзіреттілігіне байланысты:
Т еориялық жағынан ( баланың психикалықдаму заңдылығы мен жас кезеңдерін оқытумен тәрбиемәселесіндегі қатынасты, жеке және шығармашылық қабілетті білуі.) дамуы, арнайы әдістерді( бір әдістің немесе ықпалдың мүмкіндіктерін) және жағдайларды білуі және дайындығы жатады.
Тәжірибелікжағынан кәсіби деңгейде психокоррекциялыұқ әдістер мен әдістемелерді қолдануы меңгеруіжағынан кәсіби деңгейде психокоррекциялыұқ әдістер мен әдістемелерді қолдануы меңгеруі,қызметіндегі құпияларды сақтай білуі және құзіреттілік деңгейін жетілдірге талпыныста оята білуі мен сенімділігі.
Жеке тұлғалық дайындығы жағынан психологтың жеке басындаалдымен өз мәселесі ( өзін-өзі басқару) — бойынша жұмыстың жүргізілуі, өзіндегі жағдайды шеше білуі ( жекемәселесін шеше алмаса, алдына келген индевид мәселесіне тепе-тең көзқараста қарай алмайды) нейтралды ара қашықтықты ұстай білуге мүмкіндік береді. Психолог күнделікті өзімен жұмыс жасап, жеке басын жетілдіріп отыруы қажет себебі алдыменсыртқы түрімен сенімге еніп, әсер етеміз.
Психокоррекцияның түрлері:
- сипатына қарай: симптомды ( ауру белгісі) жәнекаузалды ( себеп) деп бөлініп, дер кезінде дамудағы кедергіні анықтайды.
- Ұзақтығына қарай: тым қысқа, қысқа және ұзақ, тым ұзақ болып келеді. Өзекті мәселені шешуге қажетті бір немесе бірнеше сағаттар, айлар сондакй-ақ кейде жылзғасозылуы мүмкін.
- Міндеттін ауқымына қарай: жалпы, және жеке арнайы болып бөлінеді. Кешенді ұйымдастырылған жұмыстар жеке, жалпы және арнайы топпен жүргізіледі.
- Мазмұнына қарай: танымдық өрісі, жеке тұлғалық, аффектілі-еріктік,мінез-құлық тұрғысынан, тұлғааралық қатынасынан, топ ішілік ата-анамен бала қатынасынантұрады.
- Жұмыс түріне қарай: жеке, топпен, табирғи жабық топпен ( ұжым, отбасы, ерлі-зайыпты)
- Бағдарламаға байланысты: бағдарламалық және жанынан шығарған еркін тақырптар,
- әсер етудегі басқару: директі және директивті емес болып қарасетырады.
Білім беру мекемелерінде психокорркециялық жұмыс психологиялық-педагогикалық әсер тұтастығы оны түзетуде, бала дамуындағы бұзылыс пен жетіспеушілікке ағарту жұмыстарын қолдану.Ол екі байланыста көрінеді: симтомдық жеке ауытқуға жәнеэтимологияляқ шығу себебінебағытталған.
Психолог корркециялық жаттығуларымен айналысқанда келесі тізбекпен жұмыс жасайды : а) не бар?б) не болу керек? в) қажетті нәрсе болу үшін, не істеу керек? Оған жауап беруде психиканың дамуын үш деңгейде қарастыра, ттүсінік беру мен талдаудан тұрады ( Г.С.Абрамова)
Нейрофизиологиялық деңгейде( не бар?) психолог құбылыста ми қызметі турлы білім негізінде зерттеп, ми шабуылын алынған көрсеткіштер қолданылады.
Жас-ерекшелік психолиялық деңгейінде ( қажетті нәрсе болу үшін, не істеу керек?) жек тұлғаны жас және дара ерекшеліктеріне қарай сәйкестендіре нақты талдайды.
Психокоррекциялық мәселеге әдіснамалық негізді батыс елдерінде екі үлкен топқа бөлді: психодинамикалық және мінез-құлықтық, психология пәні оны бағытына қарай сана және мінез-құлықта қарастырады. Бұл ықпал бала мен жеткіншекте жүргізілетін психокорркециялық жұмыстың мақсаты, стратегиясы және әдістерін ескертеді. Психодинамикалық ықпалда қолданатын ойын терапиясы, арттерапиясы және бала психоанализі бойынша ерекшеленсе, мінез-құлықтың терапияда қарастыратын балада мінез-құлықдағды жолдары туралы білімді ( жетондық бағдарлама), бейімделуге үйлесімді моделдерді, орнындаушы біліктілігін дамытуға ( мінез-құлық тренингі), өзіндік реттелуге ( скилл-терапиясы) қалыптастырды.Іс-әрекеттік ықпалдаотандық психологиялық мектепте арнайы білімді іс-әрекетте ұйымдастырады , коррекциялық жұмыста ішкі және сыртқы белсенділікті басқару мен бақылауды жаңа деңгейге көтеру арқылы психологиялық құралдарды меңгереді. ( Л.С.Выготский, А:Р.Лурия, П.Я.Гальперин). Психокорркециядағы психологиялық механизм деп интериоризация ( импорт) сыртқы әрекетті ( көшірме жасау, нұсқау бойынша орындау, көрсету) ішке қарай “ айналдыру” ( Л.С.Выготский). Осы бағыт бойынша іс-әректтің жоспары әдістемесінебалалар мінез-құлқына ойын коррекциясы және психогимнастиканықалыптастыруға болады.
Психокорркециялық бағдарламаларды құрастырудағынегізгіұстанымдар.
Психокоррекциялық бағдарлама құруда ескерілетін ұстанымдар: жас және дара дамудың психологияылық ерекшелігін есепке алу, жүйелілік, бірлік және іс-әрекет, күрделендіру ұстанымен қатар. Л.С.Выготскидің енгізген “ таяудағы даму аймағы” есепке алынып “ жоғарыдан төмен” және “ төменнен жоғары” ұстанымы негізінде құрастырылады.
Әртүрлі коррекциялықбағдарламаны құрастыруда осы ұстанымдарғасүйену қажет:
1.Коррекция, алдын алу жәнедамыту міндеттерінің жүйелілік ұстанымы.
Онтогенезде психиканың даму сипаты мен оның күрделілігін жүйелі есепке алудан тұрады. Кез-келген түзету — дамыту бағдарламасы осы негізінде құрастырылады.
Мақсаты мен міндеттері үш деңгейлі мақсат жүйесінде қалыптасуы қажет:
- Коррекция арқылы — дамудағы ауытқу мен бұзылысты скеру, қиындықтарды жою.
- Профилактикалық ( ағарту) – дамудағы ауытқу мен қиындықтарды ескерту.
- дамыту – даму мазмұнын қолайлы ету және жағдай жсау.
Коррекциялық дамыту іс-әрекетіне мақсат пен міндеттерді анықтауда бүгінгі күннің өзекті мәселесімен шктелуге болмайды, “ таяудағы даму аймағын” ескерту қажет.
2.Диагностика мен коррекция бірлігі ұстанымы
Тапсырыс брушіге психологиялық көмеккөрсету тәжірибелі-пихолог маман іс-әрекетінің негізгі түрі ретінде процестің біртұтстығын көрнсетеді.Корркция жұмысының тиімділігін 90 пайыз анықтау қаншалықты терең, мұқият зерттелгеніне байланысты коррекциялық жұмыстарды жүзеге асырудың бастамасын диагностикалық зерттеулер алуы тиіс, соның негізінде алғашқы қорытынды жасалып, коррекциялық дамыту жұмысының мақсатымен міндеттері қарастырылады. Коррекцияның дамыту іс-әрекетін, эмоционалды жағдайын , оның түзету жұмысы барысындағы сезімдеріменмазасыздықтары ұдайы бақылауды қажет етеді.Бғдарлама міндеттері тапсырыс берушіге психологиялық әсер ететін әдістер мен тәсілдерді дер кезінде өзгертуге, толықтыруға мүмкіндік береді.
3.Каузальды тип — түзетудің артықшылық ұстанымы: ең сәтті жүргізілген симптомдыық жұмыстың өзі клиенттің бастан өткізген қиындығын соңына дейін шешіп бере алмайды. Түзету іс-шарларын жүргізу, артықшылығы дамудағы қиындық себептері мен ауытқуды анықтау және жою болып табылады.
- Коррекцияның іс-әрекеттікұстанымы. Іс-әрекеттің қалыптасу негізі А.Н.Леонтьв, Д.Бэльконинеңбектеріндегі баланыңпсихикалық дамуы териясы болып табылады Коррекциялық жұмыстың жүргізілуі әдістердің қолданылу жолдары мен қойылған мақсатты анықтайды.Коррекциялық — дамыту әсерінің басты тәсілі клиентке белсенді іс-әрекетін ұйымдатыру, оны жзеге асыу барысында ауыр, әрі даулы жағдайларды, бағдарлау үшін түрлі жағдай жасалады, негіз етіп тұлғаның жағымды дамуы қарастырлады.
5 Клиенттің жас кезеңі – психологиялық және дара ерекшеліктерін есепке алу ұстанымы .
Клиенттің жеке ереукшелігін нақты есепке алу, әрбір дамудың қолайлы бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.
6.Психологиялық әсер етдің кешенді әдістер ұстанымы.
Тәжірбелі психологияның әдістерінің барлық деңгейде, тәсілдерімен техникаларды қолдануқажеттігін бекітеді. Бірде-бір техника немесе әдістеме бір ғана теорияның меншігі емес. Бұл әдістер әртүрлі мәселелері бар тапсырыс берушіге тиімді психологиялық көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
- Коррекциялық бағдарламада таяудағы әлуметтік ортаны белсенді қатыстыру ұстанымы.
Бала әлеуметтік ортадан тыс, өзге адамдармен қармы-қатынасқа түспей өз алдына бөлек дамуда тежелу байқалакды. Ол әлеуметтік қатынаста, тұтас бір жүйеде, бөлінбейтін бірлікте дамиды. Жақын адамдармен қатынас жүйесі, тұлғаарлық қатынас ерекшеліктері мен қарым-қатынас, ортақ іс-әрекет түрлері мен оның орыналуы- бала дамуында әлеуметтік дамудың ерекше құрамдас бөлігі болып табылады. Олар тяу арадағыц даму аймағын анықтайды.
8.Психикалық процестерді түрлі деңгейде ұйымдастыру тірегіұтанымы.
Нақты дамыған психикалық процестерге сүйену, оларды белсенді ететін әдістерді қолдану. Тапсырыс берушінің ішкі күшін ( ресурсын) анықтауға негіз болады.
9.Күрделендіру ұстанымы.
Әрбір топ ең төменгі қарапайымнан, ең жоғарғы күрделіге келесі кезеңдерден өту керек. Материалды қағаз жүзіндегі күрделілік, оның психологиялық қиындығына әркез сәйкес келе бермейді. Материалдық — эмоционалды күрделілігін есепке алу. Коррекция жұмысындаұсынылатын материал немесе ойын-жаттығулар жағымды эмоционалды әсер қлдыруы қажет.Коррекция жұмысының құрылым бағдарламасы психологиялық дәлелді болуы шарт. Коррекция жұмысының сәттілігі ең алдымен диагностикалық нәтиженің шынайы, дұрыс, объективті кешенді бағалалауына байланысты болады.
10.” Жоғарыдан төмен” коррекциялық ұстанымы.
Л.С.Выготский ұсынған коррекция жұмысының бағыттылығын ашады. Психолог назарында, коррекция іс-әрекетінің негізгі мазмұны, клиенттің ертеңгі келешек дамуы, таяудағы даму аумағын құрудан тұрады.
- “ Төменнен жоғарыға” коррекциялық ұстанымы.
Коррекция жұмысының негізгі мазмұны ретінде қабілетіне қарай психологиялық жаттығу мен дағдының қарастырылуында. Коррекция жұмысыныңбасты міндеті мінез-құлықтың қажетті моделін жасап, оны тез арада бекіту. Коррекция жаттығулары жекелік және топтық деңгейде қарастырылады.
Психокоррекциялықәдістер топтамасы.
(А.Л.Гройсмантоптпмада белгілерсапасыретінде мибеделібиологиялық гемостаз,коррекция обектісімензаты, сипаты, бағыты жәнеұстаным әсе ріненгізді)
а) мидың физиологиялық беделі бойынша:
сергіту-тоқтау-
түсіндіру:өзіндік қиналу:
көз жеткізу:ұйқыға кетер алдындағыкүйде сендіру:
нұсқаулықреттеу:(босаңсуда):
ақылдыреттеу:ұйқыдан оянар алдында сендіру:
беделмен сендіру (арбау):ұйқы үстінде сендіру (парадоксалды фаза):
эмпатиялық тыңдаусезіну:әдістерді босаңсу және нашақорлық жағдай
деңгейінде қолдану:
б)биологиялық гомеостазбойынша:
қалыпты жағдайда:
стрестік жағдайда:
в) әсер етудің бағыты мен сипатына қарай:
дамыту:
белсендіру:
белсенділікті түсіру:
икемдеу:
г)психикалық процестергеәсеретуартықшылығы:
имаготренинг (қиялды):
ментальды (ойлау):
эмоцияналды — еріктікжаттығу:
д) қатысушылар санына байланысты:
топтық (микро, макро, мега топ):
жекелік:
е) үстанымына қарай әсер ету:
гетерогенді (басқаларға):
аутогенді (өзіне):стыру, жапсыру, саз балшық)
ж) өнер құралдарын қолдану арқылы:
изотерапия (сурет, қарастырусаз балшық)
библотерапия ( кітаптар, авторын ұсыну):
музикатерапия (әуен тыңдауайтқызу):
би терапиясы ( билеу қимылдарды қайталату):
денеге жанасу терапиясы (екі адам бірге жасау):
Жекелік коррекцияжұмыстарына қолданылатынәдістер:
Көз жеткізу әдісі — клиенттің сын көз-қарастары арқылыфактілерділогикалық негіздеқорытындыға келтіру арқылықайта санасына әсер ету.
Сендіре білу әдісі- мәселе сипатына қарай клиентті дауысырғағының ықпалы арқылыдене бітімініңкүйіжағдайы есепкеала отырыпсендірудіжүзеге асыру.
Сұхбаттасу әдісі:ауызша түрде әлеуметтік — психологиялық ақпараткөмегіне сүйену.
Бақылау әдісі: клиентті мұқият тыңдау(крлибровка)сыртқы және ішкісезімін бақылай отырып талдауға әкелу.
Психологиялық қолдау көрсету: эмпатияны вербалдыжәне вербалды емесдеңгейдеқарастырады.
Диалог әдісі: жиі қолданылатынекі адам арасындағы үстану(подстойка)деңгейіндеқолданылады.
Ену немнсе алып кету әдісі:санада (қимыл, ым-ишара,таныс жолындауыс ырғағынбіртіндеп қайталау)содан бейсанадақайталау арқылы сенімгеену, артынан өзіңмен мәселегебайланысты алып кету.
Психокоррекциялық жұмыстың кезеңдері:
1.Психокоррекцияға анамез (ақпарат) жинақтау:
А)әңгімелесу
Б)психодиагностика
2.Психологиялық диагноз қою (жас мөлшерімен әлеуметтікмәдени ерекшелігінескерту)
- Ықтимал немесе шарты -қалыпты болжам қою.
4.Психокоррекциялы іс-шаралардыжоспарлау (таяудағы даму аймағын ескеру)
- Психокоррекцияларды іс шаралардыжүзеге асыру.
- Коррекциялық жұмыстың нәтижесін бағалау.
- Мәселенің қайталанбауыналдын-алу.