Мінез-құлық көп деңгейліпрцесс олтүрлі механизмдерді жүзеге асыру мен қамтамассыз етуде айқындалады,оның басты көрінулері:

Бейнелеу механизмі:Адамбелгінінақты жағдайданемесе ортаға байланысты қоюы: Субьективтініңқимыл механизмі, нақты және тепе –теңдікті бейнелеу шарты : Мінез-құлықты эмоцианалдыреттеу механизмі:барлық кезеңде қарастырылуы:

Осы айтылған механизмдер қызметіжанама түрдегісөйлеу мен есте сақтауда көрінеді . Бейнелеу механизміпроцесс түрінде – қабылдау, түйсікойлау т.б.Қимыл механизмі- әрект түрінде , іскерлік,дағды,бағдарлама немесе стратегия; эмоционалды реттеу механизмінетікелей сезім және уайым жатады.

Мінез-құлықтыңұйымдастырылуы түрлідеңгейдеқарастырылады: биохимиялық, физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік-психологиялық, әр қайсысы арнайы қоршаған ортамен жеке қызмет атқарады; дене ортасына қатысты; жанама түрде субьектінің даралық-жекетұлғалық сипатына; әлеуметтік-психологиялық жағдайға қатынасы.

Девиантты /ауытқулы/ мінез-құлық – деп қазіргі қоғамда белгіленген ережеге сәйкескелмейтін, әлеуметтік мінез-құлықты айтады (И.А. Невский). Танымал социолог И.С.Кон анықтамасында,-“девитантты мінез-құлық ол психикалық саулық, құқық, мәдениетжәне адамгершіліктің әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілгенережеден ауытқуы”-депқарастырды. Бейімделгенмінез-құлықтұжырымдамасына сәйкес ауытқу процесі кез-келген бейімделуді бұзады ( психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық орта). Девиантты мінез-құлықты үлкен екі категорияғабөліпқарастырсақ. Біріншіден ол мінез-құлық — ережеден ауытқығанпсихикалықсаулық, ол ашық немесе ашық немесе жабықпсихопотологияныбілдіреді. Екіншіденбейәлеуметтік мінез –құлық, ол әлеуметтікмәдениет және құқықтық ережелерді бұзу. Егерәрекет аз болмашы болса ондақұқық бұзушы, ал маңызды күрделі болсақылмыс түрінде — ол қылмыскер днп қаралады. Әлеуметтік ауытқуды С.А.Бличева “девиантты мінез-құлық” деп төмендгідейтоптастырды:

Пайдақор бағывтта:құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүлікпен пайда табу(ұрлық , алдау жымқыру, сату т.б.)

Агрессивті бағытта:жеке басдамуына кері бағытталған қимыл (бұзықтық, соққы, тілтигізу, өлтіру, зорлау)

Әлеуметтік — енжар түрі. әлеуметтік және жеке мәселелердішешуде (жұмыс, оқу, нашақорлық, ішімдік және суицид) белсенді өмірсүрүден қашу, азаматтық жауапкершіліктен жалтару.

Бейсаналық мінездің сыртқы жағдайда көрінуі, ол ішкі ресурстыңреттелуімен: әлеуметтік, адамгершілік бағыт және түсініктің өзгеруінегізінде қарастырылады.Сондықтан баланың біржағынанмінез-құлықында белгі, дабыл, нышанпайда болуы және дамуы деп қарастырсақ,екіншіден жеке бас дамуына мақсатты әсердің құралы тәрбиелік әсердің сапакөрсеткіші.

Мінез- құлық феноменіретіндеқарастырсақ индивидпсихикасы ерекшелігіне сай жеке бас дамуының жағдайындұрыстау сыртқыпроцестердідаму бағытындаескеруіміз қажет. Психолог ауытқудеп мінез-құлықтықарастыруда ( жағдайын, тұрақтылығын, пайда болу жиілілігін, жекебас ерекшелігін, сипатынжәнежас ерекшелігінт.б.) түрлі әсерді анықтауғакөшеді. Жеткіншек жасындаауытқудың байқалуыадамгершілік және әлеуметтік дамуда: уақытша,жағдайлытұрақты болыпкеледі. Ол жеке басдамуында дара ерекшелігіненақты әрекетіне және өмір сүружағдайынақарай қарастырылады.

Мінез –құлықта кертартпалық жағымсыз жағдай немесеөмірдегі жүйелі, бір жақтылыәрекет, біртіндеп жиналыпкейінненөткір кедергіге әкеледі. Кертартпалық мінез-құлықтыңдеңгейіне мысал келтіріп өтсек қарсылық, шектелу, кету, агрессия. Ол белгілі бірпсихологиялық жағдайлардапайда болады, ал одан арылуғаниет етіп, күш салғандажоюғаболады.Егерде жағдайлар қайталана бкрсе, психологиялық бүтін емес сезінуі қалыптасады. Мінез-құлықтағыбелсенді және енжарыңғайланутоп ішіндежәне жеке әрекетінің өзгеруі: бұзылған- агрессия ол қайта құруға бағытталуы, деструктивті- орнынтолықтыруол көну немесеталаптыорындаудан тұрады. Девиантты мінез-құлықты бірнеше түргебөліп қарастыруғаболады.

Девианттымінез-құлық.

Бейімсіз мінез-құлық.Бейәлеуметтік мінез-құлық.

Аффектілі.Агресивтілік

Аутилдіқұқыққа қарсылық

Суицалды.қылмыстық

Аддиктивті.

Негізінде.Негізінде:

Жеке бас және психикалыӘлеуметтенудің бұзылуы

Дамуындағыбұзылыс.әлеумкттік –педагогикалық.

Психикалық депривация,кері кету, Мінез-құлық

Психологиялық жайсыздық.Реттелінуінің бұзылысы.

әлеуметтіліктен кету.

Девиантты мінез-құлықтың себептері мен факторлары.

Балаларждамінез-құлықтың бұзылуыкелесісебептергебайланысты болуымүмкін.

А) Әлеуметтік-пелагогикалыққараусыздық баланы тәрбиелеудеқажетті жағымдыдағдылардың, білім және іскерлікдұрыс берілмеуіненонда жұмыссыз стеротивтер қалыптасады.

Б)Психикалық терең жабдықталмау , отбасындапсихологиялық ахуалдыңжағымсыз орнауынан, ата-аналар отбасы мүшелері, мұғалім арасындаозара қатынастыңқолайсыздығынан (әділ болмау , дөрекілік, мейрімсіздік) баланың оқуға дегенынтасын төмендетеді,сондай- ақ құрбы — құрдастарыменқарым-қатынасыдұрыс түсе алмайтын болады.

В) Денсаулық және психикалықжағдайындамуы мен бұзылуы,жас ерекшелікдағдарысы мінездегіакцентуатция, түрлі физиологиялық және психоневралогиялық себептержатады.

Г)Сыртқы жәнеішкі белсенділікті шығаруға шынаиы жағдайдың қарастырылмауы:пайдалы іс-әрекет түрімен шұғылданбау, балада әлеуметтік маңыздылықтыңжеке мақсат пен жоспардың болмауы.

Д) Әлеуметтік- психологиялық бейімделмеунегізгі бақылаусыздықонда әлеуметтікжәне жекелікқұндылықтың жағымсыз жағықаралыстырылады, қоршаған ортаның кері әсері.

Жетекшірольде әлеуметтік-психологиялықбақылаусыздықсебебі тәрбиеденемқұрайдылық , қарым-қатынаста назардан тыс қалубалада жалғыздық сезімінтудырады, өзін керексіз санайды. Осындай әлеуметтікжағымдытәжірибеніңжоқтығы әлеуметтану менқұндылық бағытын, этикалықнормаларды, эстетйкалықсезімдідамытпайды. Осыдан барып баладаүлкенді сыйламау,шеттелу , қажетсізсезіну байқалады. Қазіргі жеткіншек микроортасыжағымды депқарастыраалмаймыз себебі:: қоршағанортада,аулада, және үйде түрлімінез- құлықтың бұзылу түрлері менкездеседі, оған әлеуметтік, мәденй ,эканомикалықфакторлар әсер ететіні белгілі. Тұрмыстық идеологиянегізі қоғамдыырықтандыру процесіне әкелуде. Күнделіңкті әңгімедебеделгежету жекеқұндылықтар негізіндеемес заңсыздық және құқық бұзудеңгейінде жеткені туралыкөп қозғалады, ол тек материалды тұрғыдатабысқа жету менқатарқоршағанорта құрылымына енуі және қоғамдық лауазымдыһошеметінежетіпотырғаны баяндалады. Жас жеткіншектіңидеялды әлеуметтік жәнежекелікқұндылық бағыттарынакеріәсерін тигізетіні сөзсіз.Сондықтанқазіргі таңдамектепте еркінортанықарастыру баланыңжағымды әлеуметтіктәжірибе жинауына бар қажеттімүмкіндіктерді жасау. Балап келешектекім болады іштей кімге еліктейді, идеяны жүзеге асыру үшінқандайжоғарыадамгершілік принциптері мен ізгілік құндылықтарынмеңгеру керектігінбіртіндеп қарым-қатынасжасау барысындақалыптастыруқажет.Тәуекелтобына табысты болу үшінқажетті факторларды анықтап алыпоның әсерін мінез-құлықтыңауытқуына апаратын жақтарын қарастыружатады.И.А.Невский, Л.С. Колесоватәжірибеде мектеп қызметкерлеріне эксперттісұрақнама өткізілген. Педагогтар пікіріншесыртқы факторларнегізінде қаланатын мінез-құлықтытүзетуге жататындар: 1. Қоғамдаболып жатқан процестер: қоғамдық құндылықтың иерархиялық өзгермеуі , мемлекеттік идеологияның болмауы: қылмысты жазалауызаңның дұрыстығы , құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына жауапкершілік алуы. Жұмыссыздық (ашық және жабық):отбасына әлеуметтікқолдау мен жәрдем вқыны дұрыс қарастырмауы ақпараткөздері арқылы қаталдықжәне зорлық туралы көпнасихат жасалуы: баланың дене және психикалық жаұынан түзетугежәне көмек көрсетуге қажетті мекемелердіңаздығы: Балаға ақысыз сапалыүйірмелердіңқосымша білім алу көздерініңқарастырылмауы, керісіншеішкілік пен темекіні жарнамалаужәне оны сатып алуоңайлығын сөз етуге болады.

2.Отбасы жағдайы және оның ахуалы.

Бүтін емес отбасы : отбасының материалдыжағдайы (кедейлікжәне байлық) : ата-ананыңтөменгі әлеумкттік — мәденй деңгейі : отбасында тәрбие стилініңболмауы (ата-ана қаталдығы, балаға жүйелі талаптың қойылмауы, жазалаудың әділ болмауы): Баладаөзіндік құндылықтың болмауы: баланыңмүмкіндік қажеттілігін өтеуде

Асыра істеушілікнемесе жеткізбей бағалау: Ата-ананыңішімдікжәне нашақор пайдалануы: Ата-ананың шектен тысмейірімінен балағапсихобелсенділіктуғызатын заттардыпайдалануға шек қойылмау. 3.Мектептің ішкі өмірінде ұйымдастыружұмысының жетілмеуі: Оқыту мен тәрбие процесінбасқару тдұрыс жолғақоылмаған.Материалды жабдықталу төмен: қоғамда және отбасымен бірге бала тәрбиесі туралы жүйелі жұмыс жасау жоспары қарастырылмаған :Пән мұғалімдерінің жетіспеушілігі сабақтыңжиі өтілмейқалу себебінен: Сакбақтан тыс мерекелерден қанғаттанылмауы балаға қажетті үйірмелердіңұйымдастырылуы мен өтілуіне шығармашылықтың аздығы. Мұғалімдердің кәсібй қызметінебіліктіліктің жетіспеуі , жас ерекшелікпсихологиясын тұлғааралық қатынастағы өзара әрекет (айқай, көңіл қалатын сөздер қолдану) жүйесін ықпал етудіжеткілікті меңгермеуінен : Жаңа оқу бағдарламаларын құруда “неге және қалай оқытамын”түсініктерінеқарастылмау: мектепке қабылданғанбалада төменгі матйвацияның болуы.
Осы айтылған факторларсыртқы әсер болып табылады. Сондай-ақ тәуекл тобына әсер ететін ішкі фокторлар бар.Педагогтар оны білуі қажет. Бала өзін керексіз және қажетсіз сезіну, төменгі өзін-өзібағалауы , өзінесенімсіздігіөзін бақылау және тәртіпке әкелужеткіліксіздігітүрлі жағдайды сынай қарауы , өзінің ойын еркін жеткізе алмауы,өзіңндікашылуысезілмейді

Девиантты мінез-құлық жеткіншектерменжұмыс жоспары(үлгі).

Психокоррекциялықсабақтар жоспары:

Бағдарлама 4құрылымнан , психикалық процестердіөздігінен реттеуге және девиантты мінез-құлықтың алдыналуға бағытталады.

1. құрылым: “Менжәне ұжым”

Мақсаты: топтың ұымшылдығын және жекелік ерекшеліктерді анықтау, қобалжуды болдырмау.

2. құрылым: “Тиімді қарым-қатыныс”

Мақсатты : Қарым-қатынас қабілетін дамыту,агрессияныболдырмау , қақтығыссыз қарым-қатынас дағдысын әдетке айналдыру.

3. құрылым: “Мен ең , ең”

Мақсаты: өзін-өзі реттеутиімді мінез-құлық бағдарламасын құру, ұйымдастырушылық қабілеттерді дамыту.

4. құрылым: өзін-өзі реттеу ,тиімді мінез-құлық бағдарламасын құрукөпбасшылық дағдыларын әдетке айналдыру.

Нормативті ұсыныс:

1.1. құрылым: 4 сабақтанитұрады, 1 сабақ 40 минут, аптасына 1 рет,барнлығы 16 сабақ (4 ай)

Жоспарды әркім жеке құрастырады.Мына теліменіәдістемелердіжүргізу ұсынылады:

2. Әдістеме “Әлемде жоқ”
3. Әдістеме “Аяқталмаған сөйлем”
4. Әдістеме “Кактус”
5. Әдістеме “Қақтығысты жағдайға жаза беру” (К. Томас).