Психологиялык, түрғыдан алғанда даү-дамай (конфликт) -адамдардың санасындағы, қатынастарындағы жағымсыз сезімдермен Гшйллнысгы карама-қарсы бағытгардың тоғысуы.
Дау-дамайлық қатынастар мен әрекеттердің негізінде бір-(ирімоіі сәйкес емес, бір мезгідде жүзеге аса алмайтын кі.і іі.іі ушылықтар, қажеттіліктер, қүндылықтар жатады.
Дау-дамайдың түрлері: түлғаішіндік адам (өзімен-өзі келіспей-ім), іүлгааралық (екі адам арасыида), топаралық (скі топ арасында), пк ((кістық пен қызметкер арасывда), колденең (әріптестер, арасында).
Субьсктивті себсптерді былай қойып, объективті қайшылық (и)іц-аи ксзде де дау-дамайға қатысушылардың психологиялық хал-.ічу;ілы гомендейді, жағымсыз сезімдері туады.
Д;ій дамайдың себептерін, қүрьшымын, дамуын жөне қызметін қарастырайық.
Дау-дамайдың қүрылымы және дамуы
Дау-дамайдың исихологиялык қүрылымын екі үғым: дау-дамай жағдаяты жоне «инцидент» арқылы түсінуге болады.
Дау-дамай жағдаяты — дау-дамайдың нақтылы негізі, екі ЖЛК.П.ІЦ қызығушылығы мен қажеттілігі арасындағы нақтылы кліішылық. Бүл әлі дау-дамайдың өзі емес, нақтылы болмыстағы к.ійіііі.ілықты үзаққа дейін бірлескен әрекетке катысушьшар саналы і үрдс қабылдамай жүре береді.
Инцидент — дау-дамай жағдаятын саналы түрде түсіну.
Дау-дамайдың қурылымы:
Дау-дамай жақтары->дау-дамай нысанасы-4-дау-дамай жақтары
Сызбада көрсетілгендей, әр дау-дамайдың нысанасы (даудың міи'(и болган нақтылы не идеалды зат) жөне жақтары (жеке л/ілмдар не топтар) болады.
Дау-дамайға қатысушылардың ішкі жоне сыртқы позициясын ажырату керек. Сыртқы позиция — қарсыластарға ашық жарияланатын дау-дамайға қатысудың себебі. Ішкі позиция — дау-дамайға қатысудың шынайы себебі, даулы іс-орекетке кірісугс түрткі болған кызығушылықтар, қүндылықтар, мотивтер. Сыртқы жоне ішкі позициялар біріне-бірі сойкес болмауы да мүмкін. Көбінесе, ішкі себептерді адамның өзі де ссзінбейді, олар адамның бейсанасында үялайды. Алдын-ала айтсақ, ішкі мотивтерді санамен сезу — дау-дамайды шешудід аллышарты.
Мысалы, ересектер мен жасоспірі.мдер арасындағы дау-дамайлар. Жеткіншектің агрессиясының себсбі — өзі саналы түрде түсінбесе де, жеке түлғасын бағалауды, озіне қүрметпен карауды талап етуі.
Дау-дамайга қатысушылар үшін дау-дамайдың бар скендігі инцидеит пайда болган кезде түсінікті болады. Сонымен, инцидент — взара әрекетке катысушылар өздерінін қызыгушылықтары мен максаттары арасыңдағы объективті қайшылықты түсінген сәт.
Инциденттің ашық және жасырынды түрлері болады. Жасырынды инцидент қатысушылардың санасына жеткенімен олардың нақты қатынастары мен қимылдарында ешқандай көрініс таппайды. Ашық инцидент дегеніміз қатысушылардың бірқатар өзара ерегісі, жанжалдары.
Отбасыда, бастауыш мсктепте балалар үлкендерге қарсы шыға алмағаадықтан, іштсй наразылыққа, қарсылыққа толып жүреді. Ашықтан ашық ссзімдерін бідцірмеген баланың ішкі күйзелістері оның дснсаулыгына, көңіл-күйіпе, жстістіктеріне жаман осер ететіні созсіз.
Дау-дамайдыц даму сатылары:
I саты — нақтылы дау-дамай жагдаятының пайда болуы,
II саты — дау-дамайды санамен қабылдау,
III саты — дау-дамайлык, іс-орекетгер,
IV саты — дау-дамайдың шешулуі.
Сызбада корсетілгеидсй, дау-дамай оган қатысушылардың мақсаттарында объективті қайшылық пайда болғанда басталып, объективті қайшылықты санамен қабыдцағанда жалғасып, дау-дамайлық әрекеттерден етіп белгілі шешімге жетіп аяқталады.
Екі өтпелі саты кейде болмайды да. Пайда болған дау-дамай санаға не іс-әрекетке жетпей-ақ өз шешімін табады. Бірақ, көбінесе дау-дамай барлық сатылардан өтеді.
Дау-дамайлық іс-әрекетгер сатысында оның барлық қүрылымдық жақтары да дамиды. Дау-дамай нысанасы кеңейіп, бір саладан басқа салаға таралады. Мысалы, іскерлік қатынастардан жеке түлғалық қатынастарға. Дау-дамайға қатысушылардың кдтары да кеңейіп кетеді: туған-туысқандар, оріптестер т.б. Жеке түлғалық дау-дамай топаралық дау дамайға айналып кетеді.