Әлеуметгік стереотип туралы түсінік
Өзгс адам туралы алғашқы осер қалыптасуы олеуметтік стереотипке нсгіздслген. Әлеуметгік стерсотип — белгілі алеуметтік топтардьщ мушелеріне тән кейбір қүбылыстар мен адамдар туралы қалыптасқан түрақты бейнелері мен пікірлері, әдеттегі жорамалдар
Ортүрлі әлеуметтік топтар (үлггык,, кәсіби, діни) бслгілі факттерге турақты тусініктеме береді, заттарды эдетгегіше талдайды. Мысалы, «орыстың борі сары», «әртістердің барлығы жезекше», «еркектер бала тәрбислеуді білмейді», «жігіттердің барлығы қызганшақ'». «келіндер енелер жақтырмайды».
Кец таралған стереотиптердің қатарына үлттық, этникалық стереотиптер кіреді. Белгілі үлттыц типтік окілдерінің сыртқы бейнесі жоне мінез ерекшеліктері езгелерге танымал болады. Мысалы, француздардың жеңілтектігі, американдықтардын іскерлігі, ағылшылдардың кербездігі басқа үлттарға танымал. Сонымен, олеуметтік стереотип — кұбылыстар мен заттарды әдеттегідей түсініп жору.
Өз тобының олсуметтік стереотиптерін бойына сіңірген адам ушін басқаны қабылдау үрдісі жецілдейді. Озгенщ қай топқа, үлтқа жататьшдығын анықтаған ксзде, стереотиптер белсенді түрде пайдаланылады. Жүріс-түрысына қарап бірден бүл адамның қандай топқа катысы бар екендігш анықтап айта аламыз. БІрақ, стереотипті басқаларды тану және түсіну қүралы ретінде пайдаланған сәтгерде қателіктер мен бүрмалаушылықтарға жол ашылады.
Педагогтық стереотиптер жэне олардьщ тәлім-тәрбиедегі рөлі туралы әңгіме қозғайық. Стереотиптеу нәтижесінде мүғалімнің санасында мүратты (вдеал) оқушының бейнесі қалыптасады. / ‘ Мүндай шокірт устазының еңбегін жемісті жөне жеңіл етеді: жақсБі оқидьг, тортіп бүзбайды, сөзді екі етпейді, қулақ салады. Осындай оқушыларды мүғалім сүйкімді адам ретінде де жоғары бағаіайды. Ал, керісінше, жаман оқушы мүғалімнің үнамсыз сезімдерінің қайнар көзі болғандықтан нашар, жағымсыз, әдепсіз адам болыгғ ссептелінеді. /
Маңызды жайт: мұғадімдердің уміттері балалардың нақты жстістіктерін айқындайды./Үстаз өзі ғана ез стереотипінің қүрбаиы һолып қоймай, балаға да кесірін тигізеді. Мүғалімнің сөзіне қарап іж,ушы өзін-озі де дол солай қабылдай бастайды. Әу бастан «ііашар», «әлсіз», «қабілетсіз» атағына ие болған бала өзін-өзі томеи бағалап, кейде жек көруге дейін жетеді. Керісіниіе, жылы сезім, жақсы соз, мақтау мен мадақты жиі еститін бала өз күшіне сеніп, үлкендердін. үмітін ақтауга тырысады./Мугалімнен шокіртке жететіи ксрі байланыс, Э. Бернс айтуынша, «өзін-озі растайтын аян» (самосбывающееся пророчество) болып шыга келеді.
Зсрттеулер көрсеткендей, баланың заты түгіл аты да мүғалімге үнамаса, ол оқушының өзіндік бағасына осер тигізеді екен. Мүгалімге есімі жағатын бала өзіне жылы сезіммен қарайды екен. Осындай стереотиптерді «куту стереотипі», «Пигмалион эффекті» дсіі атайды.
Бұл стереотип муғалімніц үстанымдарында, умітінде, қарым-к;ііынасында өз көрінісін табады.
Жақсы оқушыларды жиі тақтага шақырып, белсенді қолдан түрады. Жаман оқушмга аз уақыт беріп, ым-ишара арқылы «сен не (>ілуші едің» деп көрсетіп түрады. Нақты уақытын үстаз «нашар» оқушыга аз молшерде боледі, бірақ санасында «күту стереотипі» уялағандықтан «осыларға бар уақытымды сари етсем де ештеме шықиайды» деи, шынымен уайымдайды.
Жауапқа көмектесу де әртүрлі болады. Жақсы оқушыға мүғалім і>!І байқамай көбірек жәрдем береді. Бірақ «жаман» шокіртті еүйрелеумен әлекпін деп санайды.
Стереотипке байланысты жаман оқушыны жиі сынап гаразыласа, жақсы оқушыны жиі мақтайды. Үлгерімі нашарға «тағы да білмей түрсың», «сен үнемі …» жалпылама сойлемдер дайын іүрады.
Мысалы, әлсіз’ оқушыга мүғалім үлкен үміт артса.»Күту сісреотипі» жақсы нөтижеге де алып келеді.
Осымен, біз олеуметтік перцепцияны жан-жақты қарастырдық. Олеуметгік тану процесінің маңызды функциясы — бірлескен іс-орекетгерді үйымдастырудың психологиялық негізі ретіңце өзара түсінушілікті қуру.
Келесі тарауда түлғааралық ортақтасу барысындағы озара ;>рекет уйымдастыру тәсіддерін қарастырамыз.