Түлғааралық коммуникацияның таш да бір ерекше сипаты оның екідеңгейлі қүрылымы. Ортақтасу барысывда ақпарат алмасу создік жәие бейсоздік деңгсйлерде өткізіледі.
Сез деңгейінде ақпарат алысудың негізгі қүралы — соз, тіл болса, бейсөздік деңгейде сөзден басқа коммуникация белгілері қызмет көрсетеді.
Бейсөз тосілдер адамның эмоциялық реакцияларының айнасы ретілде оның ортақтасу барысындағы көңіл-күйін түсінуге жэрдемдеседі. Ортақтасу кезінде олардың орны мен мәні оте биік. «Коммуникация айсбергінің» көрінетін ұшы сез болса, көзге көрінбейтін су астындағы негізгі белімі бейсоз одіс-тосілдер. Ортақтасу серігі кері байланысты осы бейсөз жолдармен жүзеіе асырады. Мысалы, созіне сенбей түрсақ, серігіміздің бейсоз тортібіне мән береміз. Ым-ишаралар адамның сөз астарында жатқан шынайы (жасырылған) ниеттерін анықтауға көмектеседі.
Пэейсөз қүралдарға оптикалық-кинестетикалық, пара- және экстралингвистикалық, проксемикалык, визуалдық жүйелер жатады.
Кинесика — оптикальіқ-кинестетикалық жүйе, оны адамның қолының (ишара — жест), бетінің (ым — мимика), денесініц (пантомимика) қимылдары қүрайды. Арнайы зертгеулер нотижесінде бетгің 20000 қимылы анықталған ексн. Сонда адам бетін үш салаға бөліп: қас пен көз, мүрын, ауыз және ерін, олардьш қимылына байланысты адамның негізгі алты сезімін біддіруге болатыны анықталған.
Қуаныш
Ыза
Таңқалу
Жиіркену
Қорқыныш
Уайым
Мысалы, келіскенде не келіспегенде біз басымызды, үрысқанда не мақтағанда қолымызды, амандасқанда не қоштасқанда денемізді басқаша қимылдатамыз. Қол қимылының жылдамдығы ор үлт окілдсрінде әр түрлі келеді: бір сағатта фиіщер — 1, француздар 20, италиялықтар — 80, мексикалықтар — 180 рет қимылдатады екен.
Акустикалық жүйеге паралингвистика жоне экстралингвистика жлтады. Паралингвистика — бүл коммуникатор дауысының сапасы: ігмбрі, ырғағы, қаттылығы, жылдамдығы, интонациясы, логикалық скіііиі. Экстралингвистика — бүл дауыстың өзі емес, оның іійналасындагы қүбылыстар: сөйлескендегі жөтел, күлкі, пауза, жіллау т.с.с. Соз болмаса да бүлардың коммуникациялық мағынасы юр. Сондықтан, коммуникацияның акустикалық одістерінің моиіп ілмып-білу, оларды тиімді пайдалану ортақтасу барысын нотижелі
Бсйсөз жүйенің ішінде коммуникацияның кеңістігі мен үлк.ытын үйымдастыру (нроксемика — кеністік психологиясы) да үикен роль атқарады. Бетпе-бет сөйлесуінілер өз мақсатына тез жетеді, ал, адамиың артынан бақырып-шақырган нөтижесіз қалуы мүмкін. /
Адам адамға кеңістікте қандай жағдайда, қаншалықты лрақашықтыққа жақындай алады? Батыс медениеті, қазіргі күнде іш.ікыс модениетівде де қабьищанған нормалар төмендеіідей.
0 — 45 — жақындық арақашықтық (ғашықтар, достар, туыстар);
45120 — түлғалық арақашықтық (әріптестер, таныстар);
120 — 400 — олеуметтік арақашықтык (мүғалім мен оқушы, і-лтушы мен алушы);
400 — 750 — қоғамдық арақашықтық (көсемдер, лскторлар жөне іыіщаушылар).
Кездейсоқ осы нормалар ескерілмесе, мазмүны мол әңгіме пүзылып кетуі ықтимал. Мысалы, бейтаныс адамды не жүмыстағы ікістығымызды бас салып, қүшақтап көріссек, дорекі кісі болып сапалмаймыз ба? Керісінше, туысымызбен әлде досымызбен .пыстан сөйлессек — бүл салқынқанды қатынастардың белгісі ()олмас па?
Кеңістік пен уақыттың әр түрлі үйлесімі күтнеген жердс ксремет психологиялық күбылыстарға жол ашады. Мысалы, «аурухана палатасы», «вагон купесі» хронотроптары. Бір купедегі иассажирлер, бір палатадағы аурулар тар кеңістікте бір уақытта гі.ныз байланыста болғандықтан, ешкімге айтпаған жан сырларын Ыріне-бірі ақтарып салатыны — жантанушыларды қызыктыратын исихологиялық қүбылыс.
Бейсоз қүралдар сөз коммуникациясына маңызды қосымша *)олыи, түлғааралық ортақтасуды байытады. Олар сөз эсерін не күшейтіп, не әлсіретіп түрады. Олар ортақтасуга қатысуыларда бір-бірінің ниетгерін айқындауға, коммуникация барысының айқыи алуына көмектсседі. ;
Жоғарыда айтылғанды қорытсақ, түлғааралық коммуникация-ның ерекшеліктері, түрлері сөз болды. Тиімді коммуникацияның маңызды шарттары: нәтижелі кері байланыс, коммуникациялык ықпалдың ортақтасу міндеттеріне сәйкес болуы, коммуникациялык кедергілердің жоқтығы. Бейсөз ортақтасу — тиімді коммуникация-лық алмасудың шарты екені даусыз.
Нәтижелі түлғааралык коммуникацияның тағы бір психологиялық шарты — ортақтасу серіктерінін тиімді тывдау техникасын меңгеруі. Бір қарағанда өзара жақын «есту», «тыңдау» уғымдары ортақтасу кезінде мағынасының айырмасын білдіреді. Адамдар бірін бірі естіи тұрьш тыидамайды. Сондықтан, ғылыми түргыдан тиімді және тиімсіз тывдау туралы айтуға әбден болады.
Тиімсіз тындаудың жәйттері:
-сөйлеушінің сөзін, сезімін дұрыс үкдау,
-сөйлеушіде оны естімегендей түйсік туғызу,
-сойлсушінің моселесін озіне ыңғайлап ауыстыру,
-сөйлеушінің сөзін күлкіге айналдыру, маңызсыз деп табу,
-талқыланған мәселенің дүрыс шешімін таба алмау,
-озара түсінісушілікті дамытішу,
-озара сенімділікті орнатпау.
Тиімді тыңдау — бүл тындаудгыдан түрақты зейіиді, қызьяушылыкты, озгенің мәселесін беріліп қабылдауға дайындықты талап ететін курделі ерікті қүбылыс. Тиімді тыңдаудын екі түрі бар: рефлексиялық және бейрефлексиялық.
Рефлексиялық тындау сөйлеушіге тек эмоциялык демеу емес, ол белгілі моселені шешуге араласқан кезде пайдаланылады. Бүндай жағдайда тывдаушы кері байланысты сөз арқылы жеткізеді. Тындаушы әңгіме тақырыбы бойынша ашық және жабық түрдегі сүрақтарды қояды, сөйлсмдерін мәнін анықтау үшін кайталайды (парафраз), қорытады, түйіндейді.
Бейрефлексиялық тындау, басқаша сөзбен айтсақ — зейінді үндемеу, сез айтылмай тек бейсөз тэсілдерді (басты изеу, бет және көз қимылы) белсенді қолдану арқылы сөйлеушіге жан дуниесін ақтаруға мүмкіндік беру. Зейінді үндемеу сөйлеуші мәселені айта бастағавда, ішкі толқуларьш сыртқа шығаруға асыққанда ете орынды төсіл. Бейсөз тәсіддерге кейде «иә», «е-ей», «а-а», не соңгы создерін қайталау («айна»тосілі) қосылады.
Қысқасы, ортақтасу мақсатына жету үшін тиімді тындау техникасын игеру қажет.