Коммунмкациялык, ксдергілердің түрлері.
Коммуникация барысында ортақтасуға қатысушылардың мақсаты тек ақиарат алысу емсс, сол ақпараггы қатынас серігінің мүмкіндігінше дүрыс қабыддап түсінгені. Коммуникаіордан реципиентке түсетін мәлімдемелерді жору түлғааралық коммуника-цияның жеқе мәселесі ретінде қарастырылады.
Мәлімдеменіңқүрылысымеимазмүны коммуникатордың жеке түлғалық қасиетгеріне, оның рсципиентке қалай қарайтынына, ортақтасу өтіп жатқан жағдайларға тәуелді болады.
Коммуникаторжібергенмәлімдемелертүрлаусыз болады:оларреципиенттіңжекепсихологиялык өзгешеліктеріне,оның сөйлеушіге,сөз мағынасына, ортақтасу жағдайына дсгсн қатынасына орай өзгереді./ Мысалы, бастығынан не үлынан бірдей сөз естіген адам екі түрлі сезімге бөлснеді. Бастығының сезін ілтипатпеи тывдаса, үлының дәл сондай сөзін ашумен қабылдайды. Мүғалімнің сөзін бір шәкірті насихат ретінде қабылдаса, екіншісі қүлаққа ілмейді де. Бір телебаідарламаны оркім ез саяси козқарасына, мәдени дәстүрлеріне, рухани қүндылықтарына қарай ортүрлі бағалайды.
Ақпаратгы дүрыс қабьнідау неге байланысты, тәуелді? Негізгі. себеп — ортақтасу процесінде коммуникациялық кедергілердіц болуы не болмауы. Коммуникациялық кедергі — қатынас серіктері арасында дүрыс ақпарат беру жолыіщағы психологиялық тосқауылдар. Кедергі пайда болған кезде ақпараттың алғашқы мәні не өзгереді, не жоғалады, не мүлдем реципиентке жетпейді.
Коммуникациялық кедергілердің түрлері: түсініспеушілік кедергісі, әлеуметтік-мәдени айырмашылық кедергілері, қатынас кедергілері.
Түсініспеушілік кедергілері: фонетикалық, семантикалық, стильдік, логикалық.
Фонетикалық кедергі адамдар әр түрлі тілде, диалектге, не сақауланып сөйлегенде пайда болады. Сөйлеушінің тілі реңкі жоқ,тсз, жаңылтпаш, қажетсіз сөздерге толы болған кезде де, тусініспеушілік кедергісі туындайды. /
Мысалы, орыс тілін білмейтін адам Ресейде, бірінің тілін бірі үқпайтын жолаушылар түсініспеушілік кедергісіне тап болады. Мысалы, оңтүстік қазақтары «сым» дегенде шалбарды елестетсе, солтүстік қазақтары электр тогы өткізгішін елестетеді. «Тамаша» уртистері осы психологиялық кедергілерді жиі пайдалаиады.
Бүндай кедергілерді жою жолы — тілдің сапасын, жылдамдыгын ретке келтіру, шешсндік өнерді игеру.
Семантикалық кедергілер жаргон жоне слэнг моселссімен тығыз байланысты. Ортақтасуга қатысуілыларДың озіндік шағын мәдениеттерінде үғымдар мен қүбылыстардың ерскше мон-мағынасы болады. «Сүлулық», «борыщ», «тэртіптілік» қүндылықтарын әр микротоп әр түрліше қабылдап түсінеді. Мысалы, оміршіл бастық бағынушылардың үндемей көнгенін қаласа, демократияшыл жетекші қол астындағылардың соз еркіндігін қолдайды. Шашы үзын жігіттер хиппи арасында сүлу болып саналса, қазақ ауылында оларды күлкіге айиалдырады. Ортақтасу барысы нәтижелі болуы үшін өзгелердің семантикалық жүйесін түсінуге тырысу қажет. Әсіресе, бүл педагогтар, дәрігерлер, басқарушылар мен жарнама мамандарына аса керскті қабілет. Олар адамдардың «оз тілінде» сөйлесе, семантикалык тосқауыдцарда, бірін бірі түсініспеушілікке жол бермейді.
Түлғааралық коммуникацияны нәтижесіз, тиімсіз ететін кедергінің келесісі — стильдік тосқауыл. Стильдік кедергі — коммуникатор мен реципиенттің тілдік стилдері бір-біріне не тілдің стилі ортақтасу жағдаі|ына, реципиенттің көңіл-күйіне сойкес келмеуі. Мысалы, балаларға, аспиранттарға лекция оқығанда бірдей тақырып болса да, екі түрлі тіл стилі қажет болады. Қайғырып не қуанып түрған адамға бір ақпаратты әр түрлі мәнерде айтуға тура келеді. Коммуникатор неғүрлым сезімтал болса, реципиенттің ахуалын, ортақтасу жағдайын үқынты назарға алса, соғүрлым оныц мәлімдемесі реципиентке дүрыс дәрежеде жетеді. ‘
Логикалық кедергілер — сөйлеуиіі мен тындаушыиың қабылдау логикасы, дәлелдеу жүйесі әртүрлі болганда пайда болатын. Қоғамда логикалық жүйелер өте көп. Мысалы, балалар логикасы, әйслдер мен ерлер логикасы, басшы мен бағыныштылар логикасы, т.с. Кейде коммуникатордың дәледдері реципиент үшін қиын да күрделі болса, кейде түсініксіз болады. Өз сөзін тындаушыға жеткізу үшін сойлеуші дөл сол жағдайға сәйкес дәлслдерді пайдаланса, мақсатына жетсді.
Әлеуметтік-мэдени айырмалар ксдергілері олеуметтік, саяси, діаи кезқарастарга, жынысына, жасына, мамандығына байланысты болады. Осындай жойттерге ортактасу барысыидағы түсініктер мсн
үғымдарды, сойлсушінің бейнесін қабылдау тоуелді- Мысалы, чыидаушы жасы мен олеуметтік статусы жогары адамның созіи сшқандай кедергісіз қабылдаса, беделі төмен кісінің сөзін елемеуі мүмкін. «Мына қатын не деп былшылдап түр?» — ойелдің сөзі рас болса да оларды қүрметтемейтін адамның, «Әкесі түрып бала сойлесе…» — жастардың ақыл-ойын менсінбейтін кісілердің пікірі емес пе?
К.атынас кедергісі — коммуникаторды жақтырмайтындықтан оның молімдемесін де қарсы қабылдау, сенімсіздік сезімін туғызатын коммуникатордын, созіне күдікпен қарау.
Кез-кслгеи психологиялық кедергі — ақпарат кдбылдау жолында қүрылатын реципиенттіц өз-озін қорғауы. Психологиялық қорганыстың
— 1- жолы — ақпаратты дүрыс қабылдамау не бүрмалау, қарсы пікірлерге коңіл болу;
— 2 — жолы — ақпараттың қайнар козінің қүнын төмеіздету;
— 3 — жолы — түсінбеу.
Мысалы, семіз адам өзін қалай қорғайды?
1— семіздік денсаулыққа зиян деушілер қателеседі, семіз адам — мейірімді болады деген пікір дүрыс.
2- семіріп кетіисіз дсген дәрігер жас қой, не біледі ол озі.
3 — меніц кершім менен де семіз ғой, бәле де болмай жүр.
Коммуникациядагы ықпалдау
Коммуникативтік кедергілердің себебі неде? Неге адамдар өзгенің ақпаратынан алшақтайды? Рсципиентке арналған кез-келген ақпарат мазмүнының астарында оның төртібіне, ахуалына, сезімдерінс, пікірлсріне, талап-тілектеріне толық не жартылай өзгерту мақсатында ықпал етілсді. Бүл жағынан алғанда, коммуникациялық кедергі дегеніміз — ақпарат алмасу кезіндегі озгснің психикалық ықпалынан психологиялық қорғану түрі.
Коммуникациялық ықпалдау шартгары мен түрлеріи талдасақ, оның екі типін анықтаймыз. Коммуникатордың реципиентке жасаған осерінің мақсаты мен қүралдарына орай оміршіл жоне диалоггық коммуникация типтеріне бөлінсді.
Әкімшіл жәие диалоггьщ коммуникацияны салыстыру кестссі
Коммуникацияны талдау [ көрсеткішкері
- Психологиялық үстаным______
- Мотіннің сипаты
Әкімшіл коммуникация
- Коммуішкация-лық кеңістік
- Коммуникация-лық кеңістіктікті үйымдастыру тәсілдері
- Бейсоздік термин
«жоғарыдаи— төменге»_______
а) жалпылама сөздер
е) тындаушы ерекшеліктерін ескермеу
б) сезімдерді жасыру
в) аксиомалық мазмүн
Диалогтық коммуникаиия
Монофония
«тепе — тең»
а) оз атынан сөйлсу
о) тыңдаушы ерекшеліктерін ескеру
б) өз пікірін ашық жариялау
в) пікірталастық сипаттағы мазмүн
Екі тиіптегі айырмашылыгы коммуникатордың ұстанымына, мэтіннің сипатына, коммуникациялық кеңістікке, кеңістіктін үйымдастырылуына, бейсөздік тәртіпке орай анықталады.
Психолощялык, үстаным автордың коммуникациялық стилін белгілейді. Әкімшілдік ықпал етуде «жогарыдан-томенге» үстанымы, диалогта — «тепе-тең» үстанымы жүзеге асады. «Жоғарыдан-төменге» үстанымдағы коммуникатор ушін реципиент бағынышты хадде болып, тек еріксіз тыңдап, коммуникатордың сөзін сынсыз қабыддауы керек. Осы бағытгағы коммуникатордың пайымдауынша, реципиенттің ез пікірі жоқ, бар болса да оны коммуникаторға қажетгі бағытта өзгерте салады. «Тепе-тең» үстанымда тындаушы коммуникатор жағынан ортақгасудың белсенді, өз пікірін қорғай алатын мүшесі ретінде қарастырылады.
Коммуникатордың сөздерінің мазмүнына, мэтінініц қүрылысына қарай да реципиенттің ахуалы не тоуедділікке, ие белсенділікке бағытталады. Әкімшіл коммуникация кезінде мотіинің сипаты жалпылама, біржақты болып, текст авторының көзқарасы
гана дүрыс деп саиалады. Мотін тындаушыға емес, керісінше, тындаушы мотінге бағынышты болады. Коммуникатор өз пікірін ашық түрде айтиайды, өзгелердің ойларына сілтеме жасай салады («осындай көзқарас бар», «бүл белгілі жәйт», «одеттегідей»).
Диалог кезінде коммуникатор өзіндік ой-пікірлерді жасырмайды, оз атынан сейлейді, жалпылама создерден қашқақтайды.*Мотін қатып қалған аксиома емес, әртүрлі шешімі болатын белгілі бір мөселе ретінде көрсетіледі. Мәтін мазмүны тыидаушыға бейімделіп дискуссиялық сипатта беріледі./’ Мотін тыцдаушыларға б.ағытгалғанын «Сіз-үстанымы» дәлелдейді («Сізге бслгілі..», «Сіз қалай ойлайсыз…», «Бірге қарастырайық…»).,,
Әкімшіл коммуникатор рецигшенттерге дауыс бермеізді, олар тек тыадауы шарт (монофония — бір пікір=бір дауыс). Диалог коммуникациясы о бастан тындаушылардың мәселені талқылауға мүмкіндігі, қүқығы бар екенін мойындавды.
Коммуникациялык кеңісіікті үйымдастырғанда әкімтіл түрінде реципиентер гек лекторды ғана коруге рүқсат, диалог коммуникациясы бойынша олар бірін-бірі жоне коммуникаторды көре алады.
Коммуникатордьщ қимылдары, ым-ишаралары әкіміліл жағдайда тыңдаушыларды басуга, багындыруға арналған: мінберде түрып сөйлеу, микрофонды, жүдырық псн сүқ саусақты, жабық позаларды пайдалану.
Бүған қарама-қарсы диалог коммуникациясы кезінде ашық кимылдар мен ым-ишаралар, еркін позалар жузеге асады, коммуникатор реципиентпен бір деңгейде больш тең адамдар оңгімесін жүргізеді.
Бірақ, диалог коммуникациясы ең жақсы, ең заманауи, ең керекті деген жалған түсінік қалыптасуына жол бермеген жөи. Қажетті мезгілде әкімшіл коммуникациясы да тиімді бола алады. Мысалы, әскери, соғыс, төтенше жағдайларда. Әкімшіл ықпалы тез арада жеке адамдарды бір міндеіті шешуге жүмыддырса да, олардың жеке түлғалық қасиеттеріне, исихикалық қүрылысына (пікірлеріне, үстанымдарына) қатты әсер етпейді. Диалог, керісінше, тындаушының түлғалық қүрылысына тікелей әсерін тигізіп, оларды озгерте алады.