Салалас құрмалас сөйлем жүйесінің жалпы кұрмалас сөйлем жүйесінде өте ертеден келе жатқандығы тіл білімінде айтылып жүр (Н.Сауранбаев, Э.Халменов, С.Алиев, И.Тасанов. Қ.Өмірәлиев, М.Залиев. К.З.Ахмеров, М.М.Таджиев т.б.) осы ғалымдардьң еңбектерін талдау барысында қазіргі кезде көп компонентті салалас кұрмалас сөйлем деп танылып жүрген типінің ертеден — ақ белгілі болғандығы анықтауға мумкіндік ала аламыз. Осы ретте М.3.3алиевтің «подобное предложение довольно хорошо были развиты уже в языке Орхоно — Енисейский V-VIII веков. В них мы находим все формы поэты многолетних сложных предложений (14, 413) деген пікірінен келісу дұрыс болады деп санаймыз. Көп компонентті салалас кұрмалас сөйлемнің өте ертеден бар тілдік кұбылыс екендігін, бұл сөйлем типінің мақал –мәтелдерде, жұмбақ, ертегілерде жиі ұшырасатындығынан көруге болады. ККСҚС-нің ауыз әдебиеті үлгілерінде кеңінен колданылатындығын Қ.Есетов атап көрсеткен (19,42)
Түркі тілдері синтаксисін зерттеуге арналған енбектерді талдау барысында ККСҚС-нің зерттелу деңгейінің әр түрлі екендігін аңғардық ККСҚС-нің әр түркі тілінде өзінше атауға ие болып келед1. Мысалы, татар тілінде «кұп тзмәлі кушма жумлэ», өзбек тілінде «богланши иули билан тузилган муракат куйма гаплар», қарақалпак тілінде «көп компонентли дизбектли коспа гэп» т.б.
Татар тілі синтаксисін зерттеуші М.З.Закиев ККСҚС-ді құрамына байланысты жеті түрге бөліп көрсетеді. Ғалымның баяндауы бойынша ККСҚС құрамындағы сөйлемдер параллель келеді және санамалау интонациясымен айтылады. Автордың айтыуынша параллель процестерді білдірген сөйлемдер мағынлары жағынан 6ip — бірінен алшақ болуы да мумкін. Бірақ оларды жинактап, бip мезгілде көрсету мақсат етілгендіктен ғана олар бip кұрмалас кұрамына еніп тұрады [24,226-226].
Өзбек тілі синтаксисінде М.Асқарова мен Т.А.Абдурахманов ККСҚС «богланши иули билан тузилган муракат куйма гаплар» туралы былай дейді: «… уч еки ундан ортик тнег хукукли компонентлардан тузилади» [39,222-223].
Қазак тілі жөнінде зерттеушілердің салалас құрмаластың құрамында компоненттер санының екеуден көп болып келетіндігі айтылып, салалас кұрмалас анықтамаларында көрсетіліп жүргенімен (А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Хасенов, Н.Балақаев, А.Ысқақов, Н. Сауранбаев және т.б.) оны қалыпты және көп компонентті бөлігі болған жоқ.
Н.Сауранбаев енбегінде «бұл сөйлем жайылыңқы іргелес» деп аталса [23,32]. А.Байтұрсынұлында «орамды сөйлем» деп керсетілген. А.Байтұрсынов салалас сөйлемді қойылыңқы (мал да керек, жан да керек бәрі де керек) және сұйылыңқы («шалқайғанға шалқай пайғамбардың ұлы емес, еңкейгенге еңкей атаңнан қалған құл емес») [41,301] бөлуінде негізінде алынған сөйлем мағыналық қатынастарының іштей топталуы.
Қазақ тіл білімінде көп компонетті салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтамаларға ККСҚС шашыраңқы түрде айтылған. ККСҚС-дердің қальшты салаластардың бөлек бip түpi етіп қарау академиялық қазак тілі грамматикасында тармақты салалас деген атпен көрініс тапқан. Көп тармақты салалас сөйлемдерге қатысты мынадай мәселелер айтылған:
- Көп тармақты салалас сөйлем (КТСС) компоненттерінің бip — бірімен жалғаулық арқылы да жалғаулықсыз да байланыстықтығы;
- КТСС компоненттерінің мағыналық қатынастарының әр түрлі де, бірынғайда болатындығы;
- Түсіндірмелі қатынаста байланысатындығы;
- КТСС компоненттерінің жай сөйлем түрінде ғана емес құрмалас сөйлем түрінде де келетіндігі;
- Компоненттер бірлігін барлық компонентке ортақ бip сөздің болуымен ілік ceптікті мүшенің келуі туғызатындығы. [27,190-191]
Бұдан басқада зерттеулерде КТСС-ге қатысты ойларда айтарлықтай өзгешеліктер байқалмайды. Өзгешелік осы сөйлемнің айтылуына қатысты туған. М.Балақаев, М.Кордабаев бұл кұрмаласты «Көп компонентті салалас», О.Төлегенов, Х.Арғынов «Күрделі салалас», Х.Мамытбеков кандидаттық диссертациясында «Көп құрамды салалас», кейінгі зерттеулерде көп компоненті салалас деп атайды. Көп компонентт! салалас құрмалас сөйлемді К.Мамытбеков қалыпты салаластан ерекше, өзіне тән грамматикалык, табиғаты бар синтаксистік бүтін ретінде қарастырады. Ғалым ККСҚС-ге тән басты белгінің бipi ретінде оның мағынасының екі үш М.С.С. қатар түзейтіндігін көрсетеді ККСҚС-нің құрылымдық түрлерін ажыратуда екі түрлі көзқарас бар екендігін байқауға болады: бipiншіci — ККСҚС-нің кұрылымы ашық та тұйық та болып келер деп сынаушылар (К.Мамытбеков), олардың айтуынша, бірыңғай қатынасты салаластың құрылымы тұйық, бірыңғай қатынасты салаластың кұрылымы ашық болып келеді; екіншісі — KKCҚC қатарына тек әр түрлі қатынастағы тұйық құрылымды сөйлемдерді жатқызады (О.Төлегенов) Ортақ бастауышты (Қ.Мамытбеков). Біз өз зерттеуімізде профессор Қ.Есеновтің:
«…құрмалас сөйлем кұрамындагы әpбip жеке компоненттер — бip бүтін байланысқа түскен әдеттегі жай сөйлемдер. Сондықтан олар жай сөйлемнің құрамында бастауыш пен баяндауыш қандай қажет болса, құрмалас сөйлемнің әрбір компоненттерінде де сондай қажет болуымен анықталады» [19.220] деген пікірді басшылыққа алдық. Біздің ойымызша, моносубъектілі, пропредикатты сөйлемдерді жай сейлемдер қатарына дұрыс болмақ.
Kөп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің мағынасын топтап, жікке бөліп көрсетуде біз оларды екі үлкен топқа бөліп қарастырамыз: бipiнші ашық құрылымды бірыңғай жай сөйлемді салалас құрмалас, екінші бірыңғай компоненттіаралас құрмалас ашык, құрылымды бірыңғай жай компонентті сөйлемдер бірыңғай мағыналық қатынаста да, әрыңғай қатынаста да келеді Мағыналык қатынастарының бірыңғай және әрыңғай келуі олардың санына тәуелсіз тікелей мазмұнынан туындап жатады. Ал компонент мазмұны оның лексикалық кұрамына катынасты соған сай жай компонентті салаласты
а) бірыңғай қатынасты;
ә) әрыңғай қатынасты деп eкіге бөлуге болады. Бірыңғай мағыналық қатынасты салалас құрамындағы компоненттер арасындағы мағыналық қатынастар біртүрлі, бірыңғай болып келеді: бірыңғай мезгілдес, бірыңғай себепті т.б.бөлінеді. Жай компонентті әрыңғай қатынасты көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы мағыналық қатынастар, ең кем дегенде екі түрлі не одан да жоғары бола алады.
- Көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттері бip қана бастауышқа ортақтасып барып құрмаласды. Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан біртектес, бірынғай болып тұрады.
Ол мейлінше қайырымды болыпты,
Жылағанды жұбатыпты,
Қысылғанға жәрдем бepiптi,
Өзімдікі дегенді білмепті,
Жатсынуды сүймепті,
Табысына бүкіл ел ортақ болыпты (Керкұла атты Кендебай, 56)
Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті, алты күнде күліпті, алпыс күнде жүріпті, алты жылда алып жігіт болыпты; сондай күшті болып, алысқанын алып ұра бepiптi, күрескенін жыға бepiптi, шьңырау құдыққа құлаған атандарды жалғыз тартып шығара бepiптi, аң аулап, әкесіне жәрдемдеспті бара- бара құлан атыпты; құралайды көзінен тигізген мерген болыпты; арқар мен киікті, құлан мен маралды мая- мая үйіп тастапты (Керқұла атты Кендебай, 55). Бірінші топтағы 6 жай сөйлем ол деген жіктеу есімдігінен болған, бастауышқа ортақтасып тұрса, екінші топтағы12жай сөйлем Кендебай деген бастауышқа ортақтасып тұр.
- Байдын кырк бир сарай бар екен, сол кырк бир сарайдын бреунде адеми киздин сугуроти бар екен; сону байдын баласы кумар екен (В.Ббск,41)
Бұл сөйлемде бipiнші компонентте айтылған кырк бир сарай екінші компонентте кырк бир сарайдың кайталанады, екінші компоненттегі сугроту деген сөз үшінші компонентте ону болып қайталанады. Сол арқылы жай сөйлемдердің мағыналық бірлігі күрделілігі байқалады. Әрбір компоненттің өздеріне меншікті бастауыштары бар. Мұндағы жай сөйлемдердін бірлігін көрсетіп, оларды өзара құрмаластырып тұрған күрделі баяндауыш кұрамындағы екен. Көмекші етістігінің қайталап айтылуы.
Онун устудого кими жыртық — ески болупту; азыгы мен бир жок болупту, тауб алатун жериде болмапты (В.Тулко)
Бұл сөйлемде де әр жай сөйлемнің өздеріне меншікт1 бастауыштары бар. Мұндағы жай сөйлемдердің бірлігін көрсетіп, құрамаластыра тұрған күрделі баяндауыш құрамындағы болупту көмекші етістігінің болымды болымсыз түрде қайталанып айтылуы.
- Самұрықтың екі басы бар екен: бip басы адамдікіндей, бip басы қустыңкіндей екен. (Ер Төстік. 48).
Бұрынғы заманда бip хан болыпты, ханнын, бip кызы болыпты, төрт уәзірі болыпты, қыздын қырык қыз нөкері болыпты (РДПДК).
Өткен заманда бip бай болыпты, ол бip перзентке зар болыпты, зарыға жүріп перзентті болыпты (Алтын сақа, 79).
Бурунгу заманда бир бай болупту; ол байдыц бир улы, бир кызы болупту, балынын аты Ирбусун екен. (В.Ирбусун, 38).
Бир хан болган екен. Онун еки қатыны болупту; олар бала таппапты. (В.Алтын Айдар, 31).
Бұл сөйлемдердің бірінші компоненті жалпылық мағынада айтылып, кейінгілері оның мәнін саралап, ашып тұратын түсндірмелі сөйлем түрінде келген.
- Жалғаулықсыз іргелес құрмаластың жай сөйлемдерді бip-бірімен байланыстыруда олардың баяндауыштарының жақтық, шақтық, сан мөлшерлік (жекеше, көпше) жақтарынан бірыңғай, біртектес болып келулерінде тигізетін белгілі әcepi бар. Баяндауыштарының мұндай біртектес грамматикалық категорияларда айтылуы қазақ ертегілерінде жиі кездеседі.
Карындасы алып келди, колын байлады, ари бери жулкыб еди, болмады. (В.Ирмаганбет, 23).
Ерназардың азығы таусылды, аштықта жейтін тамақ таппады (Ер Төстік. 33).
Бip мезгілде тау қаңбақтай ұшады, тас бұршақтай жауады, шалқұйрықтың құйрығын қазғандай қара тас орала кетеді.(Ер Төстік 43)
Ер Tөcтік сандығын алады да, өрмелеп бара жатқан айдахардың екі көзінің арасына дәлдеп тартып қалады, айдахар жерге сылқ ете түседі (Ер Төстік, 48).
Ирмаганбет кемпірге амандасты да, қарындасын өлтірду, қанды өлтурмойду, өзу ел журтун іздеуге жуиналды. (В.,Ирмаганбет, 24).
Бай баласы турга жатады, уазер баласы есик алдына жатады, бунун уйукусы келмей шыгады. (В.Ббск, 42).
Ерназардың ceгіз ұлы сол кеткеннен хабарсыз кетеді, айлар өтеді — келмейді; жылдар өтеді — келмейді. (Ер Төстік, 33)
Бай жылқысын бақпайды, жылқысын қасқыр жемейді, ұры алмайды. (Р,ІІІ, Дк).
Қазан асылмайды, от жағылмайды, ет салынбайды, су қайнамайды (Р.ІІІ.Еж)
Әркім қосқан атын таныды, бұл жирен атты ешкім танымайды, Тазша шетте тұрып айғайлайды, со жирен ат Тазшаға карай шауып келеді (Р.ІІІ.ХІІІ).
Әдебиеттер
- Адамбаев Ж.Д. «Қазақ жұмбақтарының әдеби стилистикалық және тілдік ерекшеліктері» А.1997ж.
- Алиева А.И. Поэтика истиль волшебних сказок адыгских народов М.1986ж
- «Алтын сақа» қазақтың қиял ғажайып. А. 1983ж
- Ағманов Е. «Қазақ тілінің тарихи синтаксисі» А.1986ж
- М.Әуезов «Ертегілер» А.1957ж.
- Ж.Байзақов «Алпамыс» А.1967.
- Жұбанов Е. «Эпос тілінің өрнектері» А.1978ж.
- Сағындықұлы Б. «Қазіргі қазақ тіліндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер» А.1997ж.
- Мамытбеков Қ «Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмалас сөйлемдер» А.1973ж.
- Садирова К. «қазіргі қазақ тіліндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер» А.1997ж
- Ә.Хасенов «Ситаксистік көп пунктуацияның кейбір мәселелері» А.1957ж.
- М.Асқарова., Абдурахманов Т. «Узбек тили грамматикасиниң практикумы» Т.1972ж.
- Қ.Жұмалиев., Т.Ақшолақов., «Қазақ әдебиеті» 8-сыныпқа арналған оқулық. А.1979ж.