1.Халықтық ертегілер –халық өмірін бейнелейтін фантастикалық негізге құрылған халықтың ғасырлар бойы жасап келген өмір тәжірибесі, оның мәдениетімен салты , әдеті мен ғұрпы , шаруашылық кәсібінің түрлері , тілінің шебер ерекшеліктері қамтылған .
Халық ертегісі ішінде балалардың сүйіп оқитын , олардың жас ерекшеліетеріне тән мұралар сондай көп . Халық ертегілерінің бай фантастикасы балалардың ойына қозғау салып , өмірдің неше алуан қияпатын танытады , сана- сезім , ақыл- ой қызметінің ерте дамуына , ерте қалыптасуына жәрдемдеседі . Халық ертегісін балалардың сүйіп оқитыны, барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны , оның ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа айтылып, әбден екшеліп халықтың даналық , тапқыр ой-пікірлері жинақталып , әрі көркем , әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде . Басталған жерден- ақ оқиғасы қызықты , ұшқыр қиялды болып келеді де , баланың ойын бірден қызықтырып , жетектеп әкетеді .
Халық ертегілерінің балаларды қызықтыратын тағы бір ерекшелігі ондағы адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген болады . Ертек оқиғасындағы әр алуан толық кейіпкерлердің іс- әрекеттері , ол кейіпкерлердің тапқырлық , ерлік айлакерлік , ісі оңына келе беретін аңқаулық мінездері балаларды таң- тамашаға қалдырып, сүйсіндіріп отырады . Ертегілерден осындай тамаша ерекшеліктерді балалардың эстетикалық талғамдарын дамытуға зор әсер етеді.
- Халық ертегілері ішінде балалар арасында кең тарағаны , әсіресе сүйіп тыңдайтыны , хайуанаттар жайындағы ертегілер . Табиғат жайында ең бай материалдар , кең түсініктер балаларға алғаш осы хайуанаттар жайындағандар ертегілер арқылы берілген . « Бармақтай бала» , «Қотыр торғай» , « Мақта қыз бен мысық» , « Арыстан , қасқыр, түлкі, түйе , бөдене» , « Кім неден күшті» , « Түлкі мен тауық» т . б .
Хайуанаттар жайында айтылатын ертегі кейіпкерлерінің өзі қызық. Сол күлкілі , қызық кейіпкерлердің өмір сүру , өмірге икемді болу жолындағы қақтығыстары мен қарым- қатынастары , олардың айла- тәсілдері жас өспірімдерге өмір жолын танытады.
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та балалардың ұғымына сай, түсінуіне жеңіл, күлкілі де қызық болып айтылады. Халықтың шығармалар ішіндегі хайуанаттар жайында айтылатын ертігілерді түгел дерлік балалар фольклорының мұрасы деп қараймыз.
Бұған « Түлкі мен тауық» деген ертегіні мысал етіп көрейік. Бір түлкі жортып , тамақ іздеп келе жатып биік ағаш басында отырған тауықты көреді де, бұл тауықты алдап , қақпанына түсіреиін деп ойлайды .
Тауық:
-Тауығым , биікте неге отырсың? Тілімді алсаң , жерге түс , дос болайық , осы жерде намаз оқып алайық , ойнап-күлейік ,- дейді .
Тауық :
Рас айтасың , түлкім , бесін намазының мезгілі болып қалды , анау жерде имам жатыр , оята ғой, -дейді.
Жердегі тауықты жеймін ғой деп жүгіріп барса , бір тазы ұйықтап жатыр екен, тұра түлкіні қуады . Түлкі қаша жөнелді . Тауық оны намазға шақырады . « Байтал түгіл бас қайғы» , тазы түлкіні қуып жетіп , алқымынан алады. « Біреуге ор қазба , өз басыңа келер» деген . Апырмай , тауық қандай , түлкі қандай. Түлкіні тауық па еді алдағандай. Осының өзі балалар үшін қандай қызық. Мұнда балаларға үлгі , өнеге боларлық терең ойлар айтылған . Айлалы азғынның қолына түсіп , мерт болудан сақтандырудың жолдары көзделген. Әсіресе қиын-қыстау кезеңде асып- саспауға , не нәрсені болса да алдымен ақылға салып шешуге үйретеді .Тапқырлыққа баулиды. Хайуанаттар жайындағы шағын ертегілер көбіне мектеп жасына дейінгі балдырғандар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайық. Мұндағы тапқырлық күлкілер мен қызықты жеңіл түйіндер балаларды, мәз-мейрам етеді . Олардың эстетикалық талғамын күшейтіп , сөйлеу мәдениеттілігін арттырады .
Тұрмыс салт ертегілері өзінің тілі , айқын мазмұны мен еңбекші халықтың өмірін , қарапайым адамдарың тұрмыс тіршілігін сипаттауға және олардың үстем тапқа деген көзқарасын , күресін көрсетуге бағытталған . Қазақ ертегілерінің көбісі қиял- ғажайып , хайуанат жайында айтылады . Ал жер кәсібіне байланысты диқаншылық , бау-бақша жайындағы ертегілер қазақта мүлде аз . Соған қарағанда , « Ғажайып бақ» ертегісі беріректе қазақ халқы отырықшылық өмірге , диқаншылыққа араласа бастаған кезде шыққан болуға тиісті . «Ғажайып бақ» ертегісі балаларды адал ниетке , кіші пеиілділікке , адамгершілікке , эстетикалық идеалға , еңбекке баулуға бағытталған . Мұнда бұлдыр сағым жоқ, айқын , ашық айтылған жүйелі мақсаттар көрінеді . Үстем тап өкілдеріне қарағанда , еңбек адамдарының сансы, кісілігі , пейілі болуға , өнеге , үлгі етіп ұсынады. Ертегілерде сақталған халық даналықтарының осындай үлгілері балалар мен жас өспірімдерге өмір мектебіндей , өмір танытарлықтай болмақ.
- Қазақ ертегілерінің аса бай , ең мол түрі –халықтың , тұрмыс-салтына байланысты туған шыншыл ертегілер. Бұған «Аяз би» ертегісі де жатады. «Аяз би» ертегісінің оқиғалары қиялдан гөрі, өмірге анағұрлым жақын. Шыншыл ертегілерден халық өміріне , оның тұрмыс тіршілгіне байланысты барлық жайларға жауап табуға болады. Оларда бүкіл қоғамға тән қасиеттерге дейін сөз болады. Байлық пен кедейлік , теңсіздік пен теңдік , зорлық пен оған қарсылық , жауыздық пен жақсылық , аярлық пен адалдық күресі –осылардың бәрі шыншыл ертегілердің тақырыптары . Бұл ертегілер ең алдымен баланы ақыл парасаттылыққа , сабырлы да төзімді болуға үйретеді . «Аяз би» ертегісінде халықтың сарын , халық мүддесін қорғайтын идея басым . Халық өз ортасынан шыққан еңбек адамдарының ісі мен әрекеттерін ардақтап отырады . Оларды үстем тап өкілдерінен әлдеқайда жоғары қояды.
Мадан хан өзінің қырық уәзірін дүниедегі адамның жаманын , құстың жаманын , шөптің жаманын тауып әкеліңдер деп жұмсағанда , уәзірлер құстың жаманы деп қырғауылды , шөптің жаманы деп шеңгелді , адамның жаманы деп қой бағып жүрген Аязды әкеледі. Өмір мен тікелей араласа жүріп , оны жете таныған , көрген білгені көп Аяз Мадан ханның ақылды деп жүрген қырық уәзірінің топастығын ашып береді . Қырғауылдың жаман құс емес екендігін , шеңгелдің де пайдалы шөп екенін дәлелдейді . Ханның өзі мініп жүрген мақтаулы атының сиырға шатыс екенін де әшкере етеді . Ақылымен бүкіл халықты таңдандырған Аяз бидің данышпандығы балаларды таң- тамаша етеді . Қиын –қыстау кездегі тапқырлық ой- адамды ажалдан да, қайыршылық халден де алып қалатыны қандай ғажап . Адамды үлкен ойға шомдыратын осы сияқты даналық сөздер балаларды елтең-селтең жеңілтік мінездерден арылтып , парасатты болуға үйретеді . Отанына , еліне еңбегі сіңген қадірменді кісілердің қатарына баулиды.
- Аңыз әңгімелер— халық поэтикалық шығармасындағы бұрынғы болған оқиғалар мен нақты адам өмірі туралы мәліметтерден тұратын әңгіме.
Шешендік өнер қай қоғамда болса да ,халыққа халық көпшілікке әсер ететін ,оның сапасын ,сезімін баурап ,жігерін тасытатын қуатты құрал болып келген ол өнер күні бүгінге дейін солүшіни қасиетін жойған жоқ.
Демек ,халық алдында баяндама жасап ,дәріс оқитн ғылым ,жазушы жалпы әрбір білімді ,мәдениетті адам үшін шешендік өнер туралы білімнің тарихымен танысу артық емес.
Шешендік сөздердің дамуына үлес қосқан Бұхар,Алдар,Мұрат ,Дулат ,Шөже ,Махамбет,Шернияз ,Шом,Қазтуған сынды ақын жыраулардың шығармаларында кестелі сөз ,оралымды ой мол кездеседі.
- ХІ-ХІІІ ғ аралығындағы (Майқы би,Аяз би)
- ХІҮ-ХҮІ ғ ( Асан қайғы ,Жиренше шешен)
- ХҮІІІ ғ (Төле ,Қазыбек ,Әйтеке би.)
Қазақ аңыз әңгімелерін ,шешендік сөздерін жинап зеріттеушілер қазақтың ақын жазушылары М.Жұмабаев ,Ш.Уәлиханов,С.Сейфулин т.б