Жоғары білім беру мектебі, дүниежүзілік білім беру тәрбие жүйесі ретінде, көптеген ғасырлық тарихи даму жолын басып өтті.
Дүниежүзінде жоғары оқу орындарының құрылу тарихы мен даму жөнінде сөз етсек.
Ежелгі Грекцияда бірден – бір алғашқы жоғары оқу орыны құрылды. Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда Платон Афинге жақын жерде, Академге арналған, философиялық, кейін келе Академия деген атқа ие болған мектеп ашты. Академия бірнеше мыңдаған жылдар бойында өмір сүреді және 529 жылы жабылды. Аристотель Афинадағы Аполлона Ликейский храмында басқа оқу орнының – Ликей ашты. Ликейде негізінен философияны, физиканы, математиканы және табиғат жөніндегі басқа да ғалымдар оқытылады. Оны қазіргі лицейдің шыққан тегі деуге болады.
Эллин дәуіріндегі (308 – 246 б.ғ.д) Птоломей Мусеум (латыншы Museum – Музаларға арналған орын) құрды. Лекциялық сабақ формасында онда ғылым негіздеріне – математикалық, астрономия, жаратылыстану, медицина және тарих оқытылады.
Онда, Мусеумда Архимед, Евклид, Эратосфендер дәріс береді. Мусеум кітап қорын және басқа мәдени құндылықтарды сақтауда маңызы зор болды. Қазіргі күнгі мұражай сол Мусеумнің тарихи жалғасы десек болады. Жоғары оқу орындарының басқаша варианты ежелгі грекияда философиялық мектеп пен Эфебийлер (әскери – спорттық бағыттағы оқу – тәрбие орыны) болды.
425 жылы Константинопольде жоғары мектеп Аудиториум (латынша audire – тыңдау) ашылды. Ислам өмірінде Бағдатта (850 жылы) Даналық үйлерінің пайда болуы білім берудегі айтарлықтай оқиға болды.
Даналық үйлерінде ірі ғалымдар мен олардың шәкірттері бас қосатын болды. Олар пікір талас, әдеби шығармаларды оқу және талдау, философиялық және ғылыми шығармалар мен трактаттар, қол жазбалар дайындады, сонымен бірге лекция оқыды. XI – XIII ғасырларда Бағдатта жаңа оқу орындары медресе пайда болды. Медресе ислам дүниесіне барынша таратылды. Ең әйгілісі – Бағдатта 1067 жылы ашылған Низамейн Медресесі. Мұнда діни де, ағартушылық та білім беріледі. Шығыстағы университет типіндегі мектептердің пайда болуы (лекция залдарымен, бай кітапханалармен, ғылыми мектебімен, басқару жүйесімен) ортағасырлық Еуропа университетерінің дамуына нагізін болады. Ислам дүниесінде білім беру жүйесі, әсіресе, арабтардың Европадағы білім беру үрдісінің дамуына маңызды әсері болды.
Европада XI ғасырдың соңы, XII ғасырдың басында бірқатар кафедралық және монастырлық мектептер ірі оқу орындарына айналады, одан әрі университеттер деген атқа ие болды. Мысалы, Құдай сөзі Сорбонни мектептерінің медециналық және заң мектептерімен бірігуі негізінде Париж университеті (1200 ж) пайда болды. Нақ осылай жүйеде Неапольде (1224 ж), Оксфордта (1206 ж), Кембрижде (1231 ж), Лиссабонда (1290 ж) университеттер құрылды. Европада университтетер жүйесі қарқынды дами бастады. Мысалы, XIII ғасырда 19 университет болса, XIV ғасырда олардың саны 44 – ке жетті.
Алғашқы университеттер мәдениеттің, ғылымның және білім берудің қалыптасуына игі әсер еткен ойыншылардың Р. Бэкон, Я. Гус, А. Данте, Дж. Уинкил, Н. Коперник есімдерімен тығыз байланысты.
Алғашқы университеттер көшпелі, жылжымалы, ұлттық және демократиялық сипат алды. Соғыс немесе эпидемия жағдайында университеттің басқа қалаға, тіпті басқа елге көшірілуіне мүмкіндік беріледі. Ал халықаралық студенттер мен оқтушылар ұлттық жерлестіктерге (ұлт, әріптестер) біріктірілді. Мысалы, Париж университетінде 4-ке жуық жерлестік: францзудар, пикардиялықтар, ағылшындар және германиялықтар болса, ал Болон университетінде 17 жерлестік.
XIII ғасырдың екінші жартысында университеттерде факультеттер мен колледждер пайда болды. Факультеттер алғашында – бакалавр ( 3 -7 жыл профессор жетекшілігінде табысты оқығандар), кейін магистр, доктор немесе миценат ғылыми дәрежесін беретін болды. Жерлестіктер университет тағдырын бірлесе отырып, оның басшысы, ректорды, тағайындап отырды. Ректор міндетін бір жылға жүктеледі. Құзырлы түрде университет белгілі факультеттер мен жерлестіктер билігінде болды. Десек те, мұндай жағдай XV ғ. Соңында өзгеріске ұшырап, факультеттер мен жерлестіктер өз ықпалын жоя бастады. Билік үкімет ықпалына берілді.
Ең алғашқы университеттер бар болғаны бірнеше факультеттерді құрды. Олардың мамандануы ұдайы жетілдіріліп отырды.
Университеттер идеясы оның атынан Universitas латын тілінен аударғанда жиынтық, — белгілі болып тұр.