Миллион адам қатысқан халық тобы Гюгоны францияның ұлттың ұлы ақыны ретінде соңғы сапарға шығарып салды. «Тоқсан үшінші жыл» қолжазбасында Гюгоның «Мен бұл кітапты 1873 жылғы 9 июнде жазып бітірді
Гюгоның бұл тарихи романын түсіну үшін, роман оқиғасы өрбитін жер-Вандея туралы айтып берген мақұл.
Вандея-Францияның солтүстік-батыс облысы. Бұл көтеріліс Претан түбіндегі де болған.
Бұл екі облыс (мал) ел шаруашылығымен мәдениеті жағынан артта қалып келді. Экономикалық екі облысты Франциядан ажыратып тастады.
Толқу 1790 жылы-ақ басталды. Ол ел ішіндегі оқиғалар дамып, оның сыртқы саясат жағдайы нашарлаған сайын күшейе түсті.
1791 жылы августың аяқ шешімінде прусс королі Фридрих Вильальм», император Леональд екінші және француз эмистанттарының өкілі граф д’Артура француз революциясын тұншықтыру үшін бірлесе қимыл жасау туралы сөз байланысты. Келесі жылы апрельде франция мен Австрия соғысы басталды. 1792 жылы 5 июльде француз өкіметі «Отанға қауіп төнді!»-деп ұран салды. Ол кезде әлі де францияның конститутциялық королі болып келген Людовик XVI өзі елі мен өз халқына қарсы эммиграттармен және шетелдік үкіметтермен астыртын байланыста еді. Бірақ 1972 жылы августа болған төңкерістің нәтижесінде ол Францияны басқарудан мүлде аласталды, ол 13 августа отбасымен бірге түрмеге қамалды. 27 сентябрьде халық жиналысы өзінің тарайтынын хабарлайды да, оның орнына ұлттық Конвет жұмыс істей бастады. Ол 25 сентябрьде халық жиналысы өзінің францияны республика деп жариялады. Революцияшыл артиялар 20 сентябрьде Вальма іргесінде, ал 6 ноябрьде жемапп деревнясының маңында жауды жеңіліске ұшыратты.
1793 жылы январьда Людовик XVI жазалап өлтірілді.
Францияға қарсы бірінші полиция дейтін құрылды. Оған Англия, Голландия, Сардиния, Испания, Австрия және Пруссия қатысты. Гюго өз романында Вандея мен Претальда 1793 жылы болған оқиғаларды суреттеумен шектеледі.
Бұл шығарманың маңдай алдында халық.
Париждің Коммунасы Ванделға 1793 жылғы май айының басында ол екі мың ерікті жіберді.
Бірақ Вандеялықтар майдың аяқ шенінде оның сегіз мыңдайын қырып тастады. Меңіреу қалың орман да бүліншілермен одақтасып кеткендей. Міне, қаншама қан-құйлы зұлымдық жасалған Содрей орманының ішімен республикашыл отряд сақтықпен алға жылжып келеді. «Найза ұшында неше алуан құс сайрайды»,-деп жазды Гюго.
Халық қайырымды, ол революция үшін күрес жүріп, ел болашағы үшін күресе жүрелік, өткен шақ пен шайқаста еріксізден аяусыз болса да бәрібір-қайырымды Виктор Гюго бұл кітабының бүкіл мәлім, міне осы айға салды сүйтіп, бірінші кітаптың басты кейіпкері-халық. Бұл революция халықтың арқасында ғана жеңіп шықты. Революция жемісі оған, сол шындардағы сұмдық ауыртпалықты осыншама шыдамдылықпен бастап келген және 1789-1814 жылдардағы барлық жеңістер үшін жүздеген мың адамын құрбанға шалған халыққа емес, түгелдей дерлік буржуазияның үлесіне тиді.
Екінші кітапта халық жаулары-шетелдік дершаваның қол жаулығына айналған француз дворян-эмигранттары суреттеледі.
Ақын бірінші француз буржуазиялық революциясын барыншы дәріптейді. Бірақ 1873 жылы Гюго тарих аренасына жаңа тап пролетариаттың шыққанын көрмей тұра алмады. Гюго «Париждегі 1848 жылғы июнь көтерілісінің-пролетариатпен буржуазия арасындағы осынау тұңғыш ірі шайқастың» жеңіліске ұшырағанын көрді. Ол тұңғыш рет, саяси өкімет екі ай бойы пролетариаттың қолында болған Париждегі коммунаның жеңіліске ұшырағанын көрді. Осының бәрі оған «93-ші жыл» романын жазу үстінде әсерін тигізді.
Алексей Толстой өрелі Совет адамдарының бұл кең дүниесіде «романизм мен реализмнің ұштасып жатқанын» айтады.
«Бірақ біздің бұл жаңа романтизмнің Гюгоның идеолистік романтизмнен табиғаты басқаша,-деп жазды Толстой. Виктор Гюгомен біз әрқашан және бар істі де біре болмағанымызбен, ол бізбен бірге».
Гюго жеткіншек ұрпаққа үн тастай отырып, адамға деген шабытты сенімге толы, туған елімен бүкіл әлемнің сәулетті болашағына деген асқақ үмітте, халыққа деген жалынды сүйіспеншілікке толы үн тастады.
Уа, болашақ, тамашалайық!
Қараңдаршы, жас достарым:
Төгіп алдан шарапатын,
Жаңа ғасыр асқақтады.
Сүйсініңдер мынау нұрға,
Бұл дүние саңлақтары,
Жалын жайып жылдан-жылға
Асау толқын аунақ салды,
Қарсы алдында, әне, ғажап,
Бостандық тұр мен мұндалап!
Бұл сөздерде ұлы жазушы творчествосына мейлінше тән сипаттардың бірі бейнеленген.
Француз халқының ұлы перзентінің туғанына 150 жыл толуын салтанат пен тойлаған күндері озық ойлы бүкіл адамзат осы кездері алғыс сезіммен еске алды.