Мектептегі әдебиет теориясынан берілетін білім көркем шығарма табиғатын танудың құралы, кілті болып есептеледі. Одан білім беру жеке қарастырылмайды, ол көркем шығармамен тығыз байланыста, оны оқып-үйрену кезінде қалыптасады. Оқу бағдарламасында оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сыныптарына, онда оқылатын көркем шығармалардың сипатына қарай, берілетін білім мөлшері белгіленген.
Оқу бағдарламасы, сол бойынша жасалған оқулықтарды парақтай отырып, әрі осы сыныптардағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне, оқылатын көркем туындылардың құрамына қарай отырып, әр сынып бойынша төмендегі жүйеде әдеби-теориялық ұғым беруге болады деп есептейміз:
- 5-сынып.
- Халық ауыз әдебиеті туралы қысқаша түсінік. Әдебиет туралы кіріспе әңгіме.
- Ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары: мақал, мәтел, жұмбақтар, батырлар жыры, қиял-ғажайып ертегілер, әдеби ертегілер туралы алғашқы ұғым.
- Мысал жанры. Әдебиеттегі дәстүр туралы, аударма туралы алғашқы түсінік.
- Өлең, оның өзіндік ерекшелігі, құрылысы жайында кіріспе әңгіме.
- Әңгіме жанры. Сюжет, эпизод туралы сөз.
- Әдеби кейіпкерлер, олардың портреті туралы.
- Лирика, табиғат лирикасы туралы алғашқы ұғым.
- Гипербола, эпитет, теңеу, кейіптеу туралы түсінік.
- Көркем шығарманың тақырыбы туралы алғашқы әңгіме.
- Монолог, повесть, баллада туралы алғашқы ұғым.
- 6-сынып
- Шыншыл ертегілер, аңыз, әңгімелер, жаңылтпаштар туралы түсінік.
- Өлең құрылысы, ұйқас түрлерінен хабар беру.
- Суреттеу, баяндау, әңгімелеу, композиция туралы түсініктерін кеңейту.
- Өмірбаяндық әңгіме жанры туралы алғашқы ұғым.
- Сюжетті өлеңдер туралы түсінік. Лирика туралы алғашқы ұғым.
- Теңеу, эпитет, метафора туралы төменгі сыныпта алған білімдерін толықтыру.
- 7-сынып.
- Батырлар жыры туралы ұғымдарын тереңдету.
- Оптимизм, романтика, риторикалық сұрақтар, аллитерация, ассонанс туралы түсінік.
- Табиғат лирикасы туралы білімдерін тереңдету.
- Ирония, сатира, эпитеттің ұлғайған түрі, антитеза жайында хабар беру.
- Әдеби бағыттар. Реализм туралы алғашқы ұғымдар.
- Публицистика жанры, көркем шығарма тілі, поэтикалық тіл туралы түсінік.
- Суреттеу, баяндау, әңгімелеу жайындағы білімдерін жетілдіру.
- «Суреткер ақын», «Лирик ақын» ұғымына түсінік беру.
- 8-сынып
- Поэма туралы ұғымдарын тереңдету.
- Сюжет, композиция, көркем шығарма, тақырыбы, идеясы, кейіпкерлері туралы түсініктерін кеңейту.
- Тип, прототип туралы алғашқы ұғым.
- Ұйқас түрлері туралы түсініктерін кеңейту.
- Шешендік сұрау, шешендік лептеулер, анафора мен эпифора туралы ұғым.
- Драмалық шығармалар туралы алғашқы түсінік.
- 9-сынып
- Фольклор туралы түсінік. Аңыз-әңгімелер, шешендікке құрылған аңыздар, эпостық, лиро-эпостық жырлар туралы түсініктерін кеңейту.
- Гипербола, тұрақты эпитет, әдебиеттегі типтілік жайындағы білімдерін тереңдету.
- Айтыс, импровизация туралы түсінік.
- Жыршы, жырау, ақын, толғау, афоризм туралы ұғымдарын қалыптастыру.
- Дәстүр мен жаңашылдық, реализм, романтизм, әдеби бағыттар, әдеби ағымдар жайында хабар беру.
- Тропа, фигуралардан бұрынғы сыныптарда алған білімдерін тереңдету (ассонанс, аллитерация, эпитет, метафора, антитеза, әдеби шығармалардың көркем тілі).
- Поэзиядағы оптимистік сарын, элегиялық сарын, әдеби характер, әдеби тип, лирикалық шегіністер туралы ұғым.
- Сын-зерттеу еңбектері, сценарий, либретто туралы алғашқы ұғымдар беру.
- 10-сынып
- Әдебиеттегі демократтық, ағартушылық бағыт, сыншыл реализм.
- Эпистолярлық жанр, публицистика, ғылыми мақалалар туралы түсінік.
- Шоқантану, Абайтану, фольклорист, азамат ақын туралы ұғым.
- Аударма, мысал жанры туралы түсініктерін кеңейту түрлері, соның ішінде шығыстың «Назира» үлгісі.
- Саяси-әлеуметтік, махаббат, достық, философиялық, элегиялық, азаматтық лирикалар, жалпы лирика түрлері жайында әңгіме.
- Әдебиеттің халықтығы, жаңашылдық, ақын-жазушы стилі, әдеби тіл, кейіпкер тілі, философиялық трактаттар, қарасөздер туралы түсінік.
- Роман жанры, өлеңмен жазылған роман, өмірбаяндық романдар, журналистика, естеліктер, романтикалық поэма, әдебиет теориясы туралы очерк, фельетон жайындағы ұғымдарын тереңдету.
- Әнші-ақын-композитор туралы, психолог ақын жайында әңгіме.
- Лирикалық кейіпкер, типтік бейне, сатира, аллегория, сюжеттік өлеңдер туралы түсініктерін кеңейту.
- Ұйқас түрлері, өлең құрылысындағы жаңашылдық (Абай шығармашылығы) туралы ұғым.
- 11-сынып.
- Төңкерістен кейінгі әдеби ағымдар (символизм, футиризм, т.б.).
- Поэтикалық әдебиет және социалистік реализм туралы (ұтымды, ұтымсыз жағы).
- Новелла, баллада, эпопея, тарихи романдар, драматургиядағы тартыс пен характер, трагедия, комедия жанры, суреткердің даралық стилі, шеберлігі, лиро-эпикалық поэмалар, трагедиялық образдар жайында түсінік.
- Тип, прототип, көркем шығармадағы деталь, штрих, псевдоним, очерк, фельетон, роман жанрындағы сюжет пен композиция, қарасөзбен жазылған поэма, тарихи тақырыптар, ұлттық тақырыптар, әдебиеттер достығы, халықтық сипаты, дәстүр мен жаңашылдық ұғымдарын кеңейту.
- Портрет-эссе, роман-диалог, трилогия, деректі әңгімелер жайында әңгіме.
- Әдебиеттегі көркем шындық, тарихи шындық, көркем бейне, стиль мен әдістер, авторлық тұжырым, әдебиеттің тегі мен түрі, өлең құрылысы, өлшемі туралы бұрынғы білімдерін кеңейту.
Қай сыныпта болмасын, әдеби-теориялық ұғымдар көркем шығарма негізінде, онымен тығыз байланыста түсіндіріледі.
Енді осы әдеби-теориялық ұғымдарды сабақтың қай кезеңінде беру тиімді – соған тоқтайық. Фольклор, ауыз әдебиеті, ертегі туралы жалпы ұғымды ертегіні бастайтын алғашқы сабақта, кіріспеде берген жөн.
Әдеби-теориялық ұғымдарды берудің келесі бір жолы – салыстырмалы жұмыстар, салыстыру әдістері.
Әдеби-теориялық ұғымдар берудің, маңызды бір саласы — әдебиеттің көркемдігі, тропа, фигуралар туралы білім беру. Бұл жұмыс көбінде көркем шығарма тіліне, поэзиялық шығармаларға поэтикалық талдау жасау арқылы, жүзеге асады.