Фитоценоз өзара қарым-қатынсатарымен және территориясының бірлігімен байланысқан популяциялар үйлесімі. ретінде вертикальдың және горизонтальдық бөлшектенуімен, сипатталады. Фитоценоздың вертикальдық структурасының элементі болып ярустылығы, ал горизонтальдық структурасының элементі — мозайкалылығы болып. табылады.
Фитоценоздардың ярустылығы
Ярустылық — фитоценоздардың әртүрлі дәрежеде қабысқан асси- , миляцияға, заттар және ;энергия жинақтауға әр қалай қатысатын қабаттарға, ярустарға қалңаларға» биогоризонттарға,; яғни структуралық немесе функцианальдық бөлімдерге бөлшектенуі.
Фитоценоздарда ‘доминант өсімдіқтер популяциялары тығыз қабаттар қүрады, ол қабаттардың әрқайсысы екі ярусқа /жер үстіндегі және жер астьшдағы/ белдеуге. Болады /сурет 9/.
Егер біз Алматы. төңірегіндегі шырша орманының бір фитоценозына баратын болсақ, оны шебершөпті /Brachypodium — коротконожка/ мүкті — шырша деп атауға болады. Мүнда сымбатты биік Тянь-Шань шыр
шасы сәулетті орман түзеді. Шырща мүнда доминант, оның кронасы /бөрік.басы/ және тамырлары кауымның — негізін — оның негізғі морфологиялық элементін – қабатын құрады.
Шыршадан түратын негізгі қабат екі ярусқа бөлінеді — жер үстіндегі ағаштардың бөрік басынан және жер астындағы._тамыр жүйелерінен түрады. Бүл фитоценозда екі ярустан түратын басты қабат
Сурет.З- Қабаттор, ярустар, қалқалар және Биоценотикалык, горизонттор I — Басты ағаш қабаты: ағаштар ярусы, 1а-жапырақтар қалқасы (1а- жогорғы және 1а-төмендегі биогориэонтгары); 1б-дін, және қабық өнімдерінің қалқасы; 2- тамырлар ярусы ; ІІ-екінші дәрежелі бұталор қоботы ; 1 -жер үстіндегі ярус ; 2 — тамырлар ярусы;. Ш- екінші дарежелі шөптер қабаты ; 1- жср үстіндегі ярус жапырак,тар меи гүл шағырлары қалк,аларымен , 2- жер астындағы ярус сстындағы ярус (Быков 1978 ж)
тан басқа тағыда екі негізгі емес яғни екінші дәрежедегі өкі қабат бар. Енді қысқаша осы қабаттарга тоқталып өтейік.
Шырша Орманында Салалы Шебер шөп / Brachypodium pinnatum / — КОротконожка перистая/ негізінен шөптесін өсімдіктер жабынын құрады. Бүл өсімдіктердің қалың тамырсабақ және тамыр жүйелері бүкіл популяциясын біртүтас етіп байланыстырады. Сонымен өеімдіктер қауымының структурасында шебершөп тагы бір өте маңызды әлементін -екі ярусты қабатын қүрады: жер_үстіңдегі /көк шөп қалындыгы/ жане жер астындағы /тамырсабақ және тамыр/. Шебершөп қабатының басты массасы шыршаның тамыр жүйелерінен жогары және оның кронасынан төмен орналасқан.
Ақырында, шебершөптің арасында жердің үстіңде фитоценоздың үшінші қабатын — мүктер қабатын байқауга. болады. Олардың тамырлары жоқ сондықтан олар жер бетінен жогары орналасқан. Бүл қабат бір ярустан түрады.
Жоғарыда аталган қабаттардың әрқайсысы өзінше энергетикалық жүйе .болып табылады. Өйткені олардың дербес организмдері әртүрлі дәрежеде фотосинтез үшін жарық энергиясын пайдаланады немесе . /саңрауқүлақ сияқты/ жасыл есімдіктерде жиналган энергияны өзінің тіршілігіне пайдаланады /мысалы шірінділер немесе қара шірік/.
Сонымен, қабат дегеніміз./Быков, 1978,- І988/ фитоценоздың негізгі структуралың, сонымен. бірге экологиялық және энергетикалық бөлігі. Ол доминант, субдоминант популяцияларынан пайда болған немесе бір экобиоморфага’ жататын кондоминанттардан пайда болган.
Фитоценоздарда мынадай қабаттарды /Быков, 1988/ ажыратады:
1/ Конституциялық немесе негізгі /агаштар, бүталар, шөптер., мүктер және қыналар қабаттары/; — . .
2/ Эдафикалың неггзінен редуценттерден түратын /топырақтагы саңрауқүлақтар және микробтардың қабаты/;
3/ Орындаушылар_ планктондың организмдер қабаты/.
Сонымен қатар басты және екінші дәрежедегі қабаттарды ажыратады. Басты қабаттарды доминанттар жәңе кондоминанттар, екінші дәрежедегілерді — субдомиңанттар түзеді.
Конституциялық қабаттардың структурасы туралы мәліметтер көп те, ал эдафикалық қабаттар туралы өтё аз. Геоботаниктер ол туралы өте аз біледі. Микологтар бүл мәселені зерттемейді . Комплексті жүмыстар бүл багытта. әлі өте аз.
Әдеттегі түрақты қабаттардан басқа, регенеративтік /жаңа өсіп келе жатқан дербес организмдерден/ және сукцессивтік /сукцессияға байланысты пайда болады/ қабаттар болуы мүмкін.
Қабаттар көлденең /горизонталь/ ярустарға және биогоризонттарга /сурет 9/ бөлінеді. Ярус — фитоценоздағы қабаттьің бөлігі, онда негізінен ассимиляция жасайтын /жапырақтар және сабаңтар/ немесе сіңіруші және қор жинаушы /тамырлар, тамыр сабақтар, түйнектер, жуашықтар/;өсімдік мүшелері үйлесіп орңаласады. Басты қабаттың ярусы басты, .ал екінші — дәрежелі қабаттың ярусы — екінші дәрежелі деп аталады. Ярустың өзінде қалқаларды /пологи/ және биогоризонттарды ажыратуға болады.
Қалқа — ярусты көлденең бел гёндегі белшегі, мысалы: биік ағаштардың бөрік басы, нёмесе генеративтік өркендер, немесе дала астық түқымдастары ярусыңцағы жапырақ қалқалары. Қалқа биогоризонтқа сәйкеа болуы немесе 2 – 3 биогоризонттаи тұруы мүмкін. Биогоризоңттар /Вяллович, 1960/ дегеніміз ярустың ценоэко системадагы функциональдық бөлшегі. Қалқа немеее оның белшегі жеке биогор’изонт бола алады. Мысалы, бидайдың шабындығындағы жоғарғы, фотосйнтетикалық қызметі жағынан ең белсенді қалқаның жапыр.ақтар қабаты. Топыраңтың кейбір генетикалық, мысалы қара- I шірінді /гумус/ қабатын биогоризонтқа жатқызуға болады.
Фитоценоздың жер үстіңдегі және жер астындағы бөлшектеріңцегі ярустардың саны оның қүрамына кіретін қабаттардың санымен анықталады. Бірақ әртүрлі қабаттардағы ярустардың кей жағдайларда дәл шектеліп ажыратылмайтындығын; естен шығармаған жөн. Мысалы, : ормандарда жарық сүйгіш және жарықты онша қажет етпейтін агаш тардың ярустары бір — біріне түтасып кетуі мүмкін. Кей жағдайда әртүрлі экобиоморфаға жататын өсімдіктердің ярустары бір — біріне дәл келіп үйлесіп кетеді. Мысалы, шығыс Қазаңстанның бүталы далаларында бүталарымен /ерекше Cazagana pumila Pojazk, — аласа қарағай/ ‘. астық түқымдастардың биіктіктері бірдөй. Бірақ олардың жер.астындағы мүшелерінің ярустары бір — біріне сәйкес келмейді.
Біздің еліміздегі ТМД – дағы есімдіктерді алатын болсақ оларды мынадай /Быков, І978 / ярустарға бөлуге болады:
— биіктігі жағынан бірініпі ағаштар / І5 – 20 м және одан да биік/;
— биіктігі жағыңан екінші ағаштар /6 — 15 м /;
- аласа агаштар /6 м дейін/, жартьшай ағаштар және бүталар;
- биік шөптер немесе.биіктіғі орташа бүталар;
- биіктігі орташа шөптөр немесе аласа — бүталар;
- аласа шөптер, бүтшалар немесе жартылай бүташалар;
- жердің бетінде орналасқан.ерекше өсімдіктер — муктер және қыналар.
Өсімдіктер қауымының жер асты бөлігін негіэгі үш ярусқа бөледі:
I/ а/ -омброфиттер — жаңбыр суын және конденсацияланған ылгал-
ды пайдаланатын өсімдіктер;•,
б/ гидрофиттер — тамырлары, тамырсабақтары және түйнектеріжер бетіне жақын орналасқан артық ылгалды жагдайда өсетін өсім діктер.;
2/ трихофиттер — тамырлары мен тамырсабаңтары орташа тереңдікте орналасқан топырақ капиллярларындағы суды пайдаланатын өсімдіктер.
3/ Фреатофиттер -.тамырлары мен тамырсабақтары топырақтың
терең қабатыңдағы ёрітінділөрді пайдаланатын есімдіктер /Бейдеман 1949/. ‘
И.О.Байтулин /1984, 1987/ Іле. Алатауының белдеулеріндегі /альпы, субальпы, орман, буталы — алуаншөптер/ және жаэықтықтағы шөлдердегі /қүмды, тасты, сортандау, кебірлі/ өсімдіктер қауымдарының жер асты бөліктерінің ярустылығына толық сипаттама бере келіп, эдафикалық ортаның қабаттарын бөліп Пайдалану фитоценоз компоненттерінің тамыр жүйөлерінің топыраққа әртүрлі дәрежеде төреңдеп диффөренциялануына байлаңысты екендігін көрсетті.
Агроценоздар қүрылысында мынадай ярустарды /Комаров, 1933/
ажьфатуга болады:
- мәдени өсімдіктерден биік арамшөптер;
- мәдени есімдіктер және онымен биіктігі бірдей арамшептер;
- мәдени өсімдіктердің биіктігінің жартысынан темен арамшөптер;
— аласа және жер бетіңде төсөліп жататын арашептер.
Жогарыда айтылғаңдай ярустың өзі қалқаларға белінеді. Бір-
яруста бірнеше / 2 – 3 / қалқадар болуы мүмкін, сонымен бірге олардың саны жылдың маусымына / мерзіміне / байланысты өзгеріп турады. Мы-. салы, бидайьқ шабындығында кектөмде, біз бидайық жапырақтарынан туратын бір ғана қалқанын кере аламыз, ал жазда ол қалқадан жоғарыңқы сабақтарымен гүл шогырларынан туратын екінші. қалқа дамиды. Агаш есімдігі ярусында олардың бөрік бастарының /кроналарының/I орналасуына байланысты 2 – 3 қалқаларды ажыратуга болады. Ярусты бұлай бөлу әртүрлі тіршілікті және әнергетикалық функцияларга, оның ішінде фотосинтезбен биомасса қорларының бөлінуіне сәйкесI келеді; Осы көзқараспен қараганда жер үстіндегі және жер астындағы ярустарды және олардың қалқаларын биогоризонттарга бөлуге болады’.’
Ярустылықты зерттегенде әртүрлі әдістер қолданады. Фитоценоздың вертикаль жазықтықтагы керінісін суретке түсіріп немесе суретін салып алуды бисекте деп атайды. Бүл фитоценоздың қабаттарының структурасын белгілеп алудың ең қарапайым әдісі.