Бүйрек және оның құрлысы.
Бүйрек (Грекше перһrоs)—құрсақ қуысында 1-2 бел омыртқа түсында орналасқан жүп безді мүше. Бүйрек құрсақ қуысының артын ала, ішперденің сыртында байламдарға байланып, жоғарғы жақтары бір-біріне шамалы жақын орналасады. Бауыр қысымында болгандықтан, оң бүйрек сол бүйрекке қарағанда жарты омыртқадай төмен орналасады. Бұйректердің артқы беттері көк ет етегімен және белдегі шаршы бүлшық еттермен, ал алдынан тоқ ішектің өрлеме және төмендеуші бөліктерімен шектеледі. Бүйректің орны жас және жыныс ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Олар әйелдерде -төмендеу, ал жаңа туылган кезде оданда төмен, жамбас сүйегіне тіреліп жатады. Бүйректің үзындыгы -12 см, ені-6 см, қалыңдығы-4 см, салмағы-120 г. Бүйрек сыртынан жүқа, бірақ тығыз талшықты қабықпен қапталады. Екі бүйірі мен қақпа бойын май үлпа қаптап, бүйректің майлы қабын қүрайды. Ересектерде бүйректің беті-тегіс, ал нәрестеде бүдыр болып келеді.
Бүйректің жоғаргы және төменгі үшы, шеткі және ортаңгы жиегі, алдыңғы және артқы беттері болады.
Бүйректің шеткі жиегі дөңес, ортаңгы жиегі ойыс болып келеді.
Осы ойыс жағын оның қақпасы дейді.
Қақпадан артерия, жүйке кіреді, вена, сарысу тамырлары және зәрағар түтігі шығады.
Бүйректің қабаттары немесе орнықты үстайтын заттар.
Бүйректі сыртынан жүқа талшықты қабат қаптайды. Оның сыртында, әсіресе қақпа бойында және артқы бетіне таман бүйрек миының қабаты болатыны жоғарыда сөз етілді. Майлы қабаттың сыртында бүйректің шандыр қабығы бар, ол талшықты қабатпен байланысып, екі жапырақша түзеді.
Оның біреуі бүйректің алдында екіншісі артына қарай бағытталады. Бүйректің шеткі жиегінде екі жапырақша бір-бірімен бірігеді де іш перденің сыртында жалғасады. Ортаңғы жиек жағындағы екі жапырақшалар бірімен- бірі бірікпей, алдыңғы жапырақшасы бүйрек алдындагы тамырларға, қолқаға төменгі қуыс венага жалғасады.
Бүйректің қызметтері
Бүйректі тек несеп жасап шығарушы орган деп түсіну жеткіліксіз. Оның осыган тығыз байланысты гомеостазга қатысты, көптеген қызметтерін атауга болады. Мәселен ол:
- Организмдегі қан мен ішкі ортаның басқада сүиықтарының көлемін, олай болса, бүлардың негізгі бөлігі болып табылатын судың баланысын реттеп отырады: Өйткені, судың денеден сақтауы болмаса сыртқа шығарылуы көп жағдайда несеп мөлшеріне байланысты.
2.Ішкі сүйық ортаның иондық құрамын, бүкіл организмдегі иондық баланысты сақтауга баиланысты :
3.Ішкі орта сүйықтарының осмостық қысымының түрақты болуына көмектеседі. Өйткені, олардағы осмобелсенді заттардың/ түздардың мочевинаның глюкозаның т.б / сыртқа шығарылуын өзгертеді.
4.Қышқылдың — сілтілдік баланысқа көмектеседі. Бүл үшін сыртқа шығарылуға тиісті сутегі иондарын, сілтілі қосылыстарды т. б өзгертеді:
5.Азот алмасуының ақырғы өнімдерін және бөгде заттарды сыртқа шыгаруға қатысты.
6.Тамақпен түскен артық органикалық заттар мен денедегі: метоболизм барысында түзілетін / глюкоза , амин қышцылдары ,
т.б./ артық өнімдерді сыртқа шығарады:
- Белоктар, липидтер, көмірсулар метоболизміне қатысады:
- Артериялыц қысым реттелуіне әсер етеді:
- Эритропоэтин жасап шығару арқылы эритропоэзге
қатысады: Қан үюын реттейтін факторларды жасайды /урокиназа тромбопластин, тромбоксан, простациклин , гепарин,т.б. ; - Ферменттер мен басқа да біраз физиологиялық заттар синтездеп және секрециялайды /ренин, брадикинин, витамин Д, т.б
Сыртқа шығару процесі.
Сыртқа шығару процесінің маңызы. Зат алмасу процесінің барысында тузілетін кейбір ыдырау өнімдерін организм пайдалана алмайды.Мысалыщалыпты жагдайда жүретін клеткадагы зат алмасу процесаінің нэтижесінде бір жагынан үнемі жаңа заттар жасалса ,екінші жагынан белок және нуклеин цышцылдары ыдырап мочевина, несеп цышцылы, аммиак т.б. цурамында азоты бар «қалдық» ыдырау өнімдері бөлінеді . Бүл ыдырау өнімдері бірте-бірте көбейе берсе, организмді улап, тіршілік процесіне үлкен зиян келтіреді. Әртүрлі ауруларга байланысты бүйректің жүмысы нашарласа, бүл «қалдық» заттардың концентрациясы қанда және лимфада, ткань аралық сүйықтықта нормадан көп жиналатындыгы соншалықты, тіпті организмді өлімге соқтырады. Дені сау адамның қанында мүндай ыдырау өнімдерінің мөлшері үнемі аз цалыпта болады, өйткені түзілген «қалдық» заттарды бүйрек дереу организмнен шыгарады.
Зат алмасу процесінің соңында пайда болган ыдырау өнімдерінің көбісі оның судагы ерітіндісі күйінде сыртца бөлінеді.Оны несеп зәр деп атайды. Тек газ алмасу процесінің нәтижесінде пайда болган өнімдер газ күйінде өкпе арқылы организмнен бөлініп шыгарылады.
Зат алмасу процесінің соңғы өнімдері.
Жануарлар дүниесінің өкілдеренде зат алмасу процесі бірдей жүрмегендіктен, оның соңғы ыдырау өнімдерінде айырмашылық болады.
Комірсулар мен майлардың диссимиляциясында қөмір қышқыл газы, сумен қатар, толық тотықпау нәтижесінде жаңа органикалық қышқылдар пайда болады. Мысалы, қымыздық, сүт, ацетон-сірке т.б. қышқылдар, сонымен қатар альдегидтер, кетондар түзіледі.
Жануарлардың түрлі топтары өкілдерінде осы түзілген заттардың әрқайсысы әртүлі мөлшерде шығарылады. Мысалы, дені сау адамда ыдыраудың зиянды өнімдері өте аз түзіледі, себебі углеводтар мен майлар адам организмде толық тотыгады.
Несептің шығарылуы.
Несеп жасалу процесі үздіксіз жүреді. Нағыз /ақырғы/ несеп жинағыш түтіктер арқылы бүйрек астаушасына бірте-бірте жиналды. Толған астаушы жиырылып, несепті несепағарға шығарады. Жиырылу толқыны несеп пағардың қабырғасына жайылып, одан әрі бір секунда 2-3 см жылдамдықпен қуысқа барады. Несеп жасалу мөлшнріне байланысты жиырылу толқынының жиілігі өзгеріп, 10-20 секундта қайталап отырады. Бүйрек астаушасынан несеп қуысқа келеді. Ересек адамныц қуығыныц көлемі 350-500см 3. Ал жаңа туған баланың қуығының көлемі кішкентай болады, бала есейген сайын қуықтың көлемі өседі. Қуыц — несеп жиналатын орган. Бүл несепке толганнан кейін босатылып түрады. , Қалыпты жагдайда цуыц цабыргасынан су кері сіңеді. Қуыц бірте-бірте несепке толган сайын цабыргалары керіліп сфинкторларыныц жиырылуы күшейе түседі. Несеп шыгару процесі кезінде цуыцтың цабыргасын цүрайтын еттер бірден цатты жиырылады , сфинктор босацсиды.
Біріңгай салалы ет талшыцтарының кернеуін өсірмей, пішінін өзгертетін цасиетіне байланысты, несеп азболса, цуыцтың ішіндегі қысым аса жогарламайды. Сондықтан да, несеп қуықтан несепағарға көтерілмейді, кері ацпайды, бүйрек астаушасында дацысым бір шамада болады.
Қуыққа жиналган несептің мөлшері мен оның цымының атауының арасында белгілі шекке дейін тікелей пропорция жоц. Қуыцтың несепке толуын, цабыргасының созылу жылдамдыгын оны цүрайтын ет массасы детрузорлар тонусы аныцтайды. Қуыцтың цабыргасы цатты созылса да, ішіндегі цысым аса жогарыламауы мүмкін .
Әкелуші тамыр бүйрек денешігіндегі цылтамырдың орамына тарцалады. Осы артериялыц цылтамыр орамынан цайтадан экетуші тамыр түзіп, ол екінші рет бүйрек түтігін орап артериялыц цылтамырга тарцалады.
Қан тамырындагы осындай гажайып цүбылыс немесе гажайып тор, яғни әкелуші артериялык тамыр тармацталып, деиешіктің артериялыц цылтамырын түзеді де цайтадан экетуші артериялыц тамырга айналуынан агзадагы цызметіне байланысты тек бүйректе гана болады.
Еиді бүйректің қыртыс затыыдагы веналык қанның цайтуына келсек, ол мьшадай. Қыртыс затындагы цылтамырлардапжүлдыз тэрізді венулалар (үепиіае зіеііаіае) түзіліп, олар жинацтала келе қыртыс пен жүмсац заттардың арасыидагы догалыц венаиы түзіп, оларбөлшек аралыц венага айиалады, жүмсац заттагы тік веналарда жинацталып, бір гана бүйрек венасын түзеді.
Бүйрек венасы бүирек қақпасынаи шыгакды да төменгі цуысты венага қосылып кетеді.Сарысу тамырлары қан тамырларымен цүабат орналасады.
Қорыта келгенде бүйректе екі түрлі қылтамыр жүйесі болатыны айқын білінеді. Оның біреуі кэдімгі артерияның венага аиналу жолы болса, екіншісі артерияның қылтамырга бүйрек денешігінде таралып, одан қайтадан артерия тамыры түзілетініне ерекше назар аударган жөн. Осындай жүйенің тек бүйректе нефронда болуынан қаннан зәр (су,зат алмасу қалдықтары) сүзіліп шыгады.
Қылтамыр шумақ ирек нефридиялы түтүктің түйық бокал тәрізді үшына Шумлянский капсуласымеи бірге Мальпигий шумағын түзеді де негізінен сүзуші жүйелі мүшелер қүрайды . Мүндай сүзгілер екі бүйректе 2 миллионга жуық мөлшерде болады. Олар минутына 20 см.3 зәр сүзеді. Тәулігіне бүйрек арқылы 700 л қан өтеді екен.
Бүйректе пайда болган зәр жинақталып, зәрағар түтікке дейін келетін бүйректін үлкенді — кішілі тостағаншалары және астаушалары (лоханкасы) болады.
Кіші тостағанша — әрқайсысында 2-3 емізік тесіктері ашылатын 8-9 тостақанша.
Үлкен тостаганша — бүл 2-3 кіші тостаганшалардың бірігуі.
Бүйрек астаушасы 2-3 үлкен тостаганшалардыц қосылуынан түзіледі. Ол — өте кең қуыс. Кең астауша бүйрек қақпасынан төмен қарай жіңішкеріп, зәрағар түтігіне үласып кетеді.
Астаушының, үлкен және кіші тостаганшылардың қабыргалары кілегейлі қабат, бүлшықетті қабат, сыртқы сір және бірікпе қабаттардан құралады. Кіші тостаганшаныц күмбезінде Бірыңгай бүлшықеттен түзілген сақиналы күмбездің қыспагы болады. Бүл жерге жүйке, қан, сарысу тамырлары келеді. Осылардыц барлыгы бүйректің күмбезді (фориикальды) жүйелі мүшесі деп аталады. Бүл жүйелі мүшелер зәрді реттеп түруға және зәрдің кейін қайтып кетпеуіне сондай-ақ ол астауша ішіндегі қысымды реттеуге қатысады.
Несеп құрамы және қасиеті.
Несеп құрамына мочевина, несеп қышқылы, креатинин және басқа белоктың ыдырау өнімдері, органикалыц емес тұздар кіреді. Несеп түсініц саргыш болуы құрамындағы пигмент-урохром, уробилин сияқты заттарга байланысты.
7).Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі.
Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуінің айрықша өзгешелігі , бар. Қыртыс қабатта жіңішке артерия тамырлары Шумлянский — Боумен капсуласына кіріп, онда 30-50 капилярга тарамдалып, . малъпигий шумагын цүрайды. Бүл тамырды қанды әкелуші тамыр деп атайды. Әрбір капилярдың үзындыгы 0,5 мм шамасында. Осы капиллярлар жиналып артериялық әкетуші тамыр қүрайды. Оның диаметрі әкелуші тамырдан 2 есе тар болады. Шумақтан шыққан тамыр ирек каналшалар мен ілгек түсында қайтадан тарамдалып, екінші рет капилляр торын құрайды. Осыдан соң ғана капилляр тамырларындагы қан вена торына жиналып, одан бүйрек венасына барып қүяды. Шумақ капиллярлардагыдан жогары болады. Себебі, әкетуші тамырдың диаметрі тар, әрі ол оданда жіңішке капиллярларга тарайды және бүйрек артериясы қүрсақ қолшасынан шыққандықтан қыска болады. Бүйрек қанмен өте жақсы қамтамасыз етіледі. Басқа органдармен салыстырғанда оған қан 20 есе көп келеді. Бүйрек қан тамырлары минут сайын әр бүйрекке 750 см қан жеткізіледі. Сонда 1 минутта жеткізілетін қан көлемі бүйректің өз салмагынан бірнеше есе көп екенін көреміз. Бір тәулікте адамның қан тамырларынан 1700 дм қан ағып өтеді. Оның 170 дм қыртыс-қабаттағы мальпигий шумағынан сүзіледі. Адам организміндегі 5 дм қан тәулігіне бүйректен 200-300 рет сүзіледі. Оттегін пайдалану процентінің жоғарылығы бүйректегі физиологиялық процестердің өте қарқынды жүріп жатқанын көрсетеді. Адамның екі бүйрегінің салмагы дене салмағының тек 0,5 процентін алады. Ал екі бүйрек организмге келген барлық оттегінің 9% пайдаланыды.
Адамның екі бүйрегінде екі миллионнан аса нефрон бар. Каналдардың эпители қабатының ішкі бетінің ауданы адамның екі бүйрегінде 4-6 м , ал ірі қараның екі бүйрегінде 8 миллионга жуыц нефрон бар, олардагы каналдар эпителийінің ішкі жақ бетінің ауданы 40см .