Ұрықтану процесінде келесі бір ізді кезеңдерді белгілеуге болады. Гаметтер жақындасуы, активациясы және қосылуы. Жоғарыда айтылғандай, гамметтер жақындасуы жануарлар морфологиялық адаптатциясымен, синхрондық жүріс-тұрыс және физиологиялық белсенділігімен, қамтамасыз етіледі, Жақындасуға ең қолайлы жағдай туғызатын ішкі ұрықтану, сонда спермиялардың жұмыртқамен кездесу жеріне жеткізілуі негізінде жыныстық жолдар қабырғасының қызметі арқылы іске асырылады.
Арасы жақын жерде немесе тікелеи түиіскен жағдайда гамметтер арасында байланыстар қалыптасады. Дистантты өзара әсерлеу аттрактант заттары – гомондармен қамтамасыз етіледі. Жұмыртқалар гиногамондар, ал сперматозоидар – андрогамондар шығарады. Ұрықтану процецін биохимялық тұрғыдан зерттеу, америкалық ғалым Ф.Лилли 1912 теңіз кірпісі жұмыртқасының шырышты қабықшасында фертилизин затын ашқаннан кейін ерекше белсенді басталды. Фертизилин ”жұмыртқа суы” деп аталынған сұықтық (ұрықтанбаған жұмыртқалар жуындысы спермиялар агглютинацисын туғызады. Кеиінгі зеттеулер фертилизин (химиялық құрамы боиынша –гликопротеид сперматозоидтардың неше түрлі реакцйясын туғызатынын көрсетті. Спермиялар белсенділігін арттыру мен сақтау, акросоманы әсерлеу, артық спермияларды жою үшін олардың бастарын бір-біріне жабыстыру. Осыдан кеиін көп уақытқа деиін гамметтердің өзара әсерлеуін фертилизин-антифертилизин жүйесімен түсіндіру қалыптасты. Сондай-ак антифертилизин деп спермиялар шығаратын қышқыл белок андрогамонды атаған.
Соңғы жылдары осы көз қарастар сынға алынып жүргенімен, гармондар көмегімен гамметтер өзара әсерлеуі, олардың жақындасуымен белсенділігі арттыру себептеріне қанағатты тойтарыс берілген жоқ.
Ұрықтанудың барлық түрлерінде, аталық безден атқыланған сперматозойдтар сумен кездезкенде немесе ұрғашы жыныс жолына түскенде, ортаның кенеттен өзгерумен ұшырасады, бұл олардың активациясына әкелді. Спермиялар активациясы (қозғалыс қабілетінен басқа) бірқатар әр түрлі процестерді қамтиды. Олардың санына сүтқоректілер сперматозойдтарына тән капацитация реакциясы қосылады. Рекция-сперматозойд мембранасының өзгеруі, оның үстіңгі бетіндегі глюкопеитриндік малекулалардың қайта құрылуы, клеткалар қозғалысының жоғарлауымен т.б. белгіленеді. Капацитация ұрғашының жыныс жолында басталады және оны аналық жолы сұиықтығы бор ортада сперматозоидтарды орналастыру арқылы қолдан жасауға болады. Тек капацитасиядан кеиін ғана спермиялар акросомдық реакциясында қабілетті бола алады. Спермиялар капацитасиясы үшін белгілі уақыт керек (ҚОЙДА ШАМАМЕН1,5 САҒАТ; ҮЙ ҚОЯНДА 5 САҒАТ; АДАМДА 7 САҒАТ )
Спермия жұмыртқаға бекітілгкітілгнннен кеиін (бұнда талшықтың қозғалыс белсенділігі үлкен роль атқарады деп есептелінеді) гамметтер арасында контакты өзара әсерлеуі басталады. Бұл күрт активациясияланған екі гаметтіңде құрлымдық-физологиялық өзгерістерінің күрделі тізбегімен белгіленеді. Сперматозоид активациясы, ең алдымен, акросомдық реакциясынан білінеді.
Акросомдық реакцияны сперматозоиттың кезкелген қатты зат бетімен кездескенінде бақылауға болады жене ол, ең алдымен, акросомдық аппаратқа әсерін тигізеді. Акросом өщзгерістерін екі негізгі процестермен белгілеуге болады: 1) спермия басы ұшындағы плазматикалық мембрана еруі себебінен литикалық ферменттер спермализиндер босануы. 2) перисомдық материалымен толтырылған акросомдық өсіндінің қалыптасуы мембрананың қуысы түтікше түрінде созылуы (сүтқоректілер спермияларында өсінді пайда болмайды)
Спермализиндер жұмыртқа қабықтарын және сперматозойд жұмыртқа мембранасы ерітіп екі гамет ішіндегісінің қосылуына мүмкіндік береді Акросомдық өсінді ұзарып жұмыртқа қабықтарын жұмсарған жерімен өтіп жұмыртқа плазмалық мембранасымен түиіседі. Плазмалық мембраналар түйіскен жерде қосылып цитоплазмалық көпірлік жасаиды, оның көмегімен алдымен екі гаметтің цитоплазмалары бірігеді, сосын ооплазмаға сперматозоидтың ядросымен центриолы көшеді. Осы мезгілден кейін спермия мен жұмыртқа бір клеткаға – зиготаға айналады.
Акросомдық өсіндінің қалыптасуы өте тез өтеді. Мысалы, теңіз кірпілерінің спермияларында осы процес түіскеннен 1 сек өткесін-ақ басталады. Негізінде өсінді алғашқы 10 сек. Ішінде ұзарады, ал оның толық қалыптасуы 60 сек. Аяқталады.
Акросомдық өсінді ұзындығы түрлі жануарларда құбылмалы және спермия алдындағы кедергі қалыңдығына байланысты. Мысалы, теңіз жұлдыздарымен голотурияларда сары уыз қабықшасы ғана емес, сыртқы қоймалжың қабықшасы да едәуір қалың, сондықтан спермия сыртқы қоймалжың қабықшасымен түйіскенде акросомдық процесіде ұзын (90 мкм деиін) бұтақ өсіреді.
Теңіз кірпілерінде жұмыртқа қабықшаларының қүрлысы ұқсас болғанмен, шырышты қабықшасы өте іркілдек, спетрмия оның қабатынан оңай өтіп бірден ішкі сарыуыз қабықшасымен түйіседі, осы қабықшаның жұқа болуына сәикес акросомдық өсінді өте қысқа болады 0, 5 бірнеше микро метрге деиін жұмыртқа қабықшалары қалың кеибір жануарларда (акула балықтары, рептелиялар, құстар,) гаметтер қосылуы осы қабықшалар қалыптасуынан бұрын өтеді.
Омыртқасыздар мен төменгі омыртқалыларға қарағанда, сүтқоректілерде акросомдық реакция акросомдық өсінді шығаруынсыз өтеді. Спермия мен жұмыртқа кездесуінен кейін спермия басындағы плазмалық мембрана мен сыртқы акросомдық мембрананың көп жерлері жабысып қалады, осы жерлерде тесіктер пайда болады. Тесіктер арқылы сыртқа акросомдық түйіршіктердің ферменттері шығады (гиалуронидаза; протеиназа; жұмыртқалық төмпешік фолликулдық клеткаларын өз ара байланыстарын шырышты затты қорытатын фермент). Спермия осылай жұмыртқа қабықшасына (zona pellucida) жол салады. Сосын жабысқан мембраналар коптеген ұсақ көпершіктер бөлінеді (везикуляция процесі). Спермияның алдыңғы бөлігі тек ішкі акросомдық мембранамен қорщалып қалады. Гаметтер плазматикалық мембраналары қосылуы жұмыртқа активациясына әкеледі. Сондай-ақ жұмыртқа плазмолемасында құрастырылған сперматозоид мембранасының (яғни акросоманың) Na иондарының өткізгіштігі жоғарлайды және осы мембрана клеткалар ішіндегі деподан Ca иондарын босататын автокаталитикалық реакцияның басталып кетуінде маңызды роль атқарады. Ca иондарын босатылу толқыны жұмыртқа активациясында бастауыш роль атқарады деп саналады.
Ұрықтану дәуіріндегі ооплазма сегрегациясы
Ұрықтану процесінде ядролар мен ұрықтық жұлдыз ғана емес, ооплазманың әр түрлі компоненттерінің де көшетіні байқалады. Бұл процес қатаң тәртіппен, зандылықпен өтеді және әр түрдің жұмыртқасы ооплазмасының гетерогендік қасиетін көрсетеді.
Айта кету керек, әдетте жануарлар көбісінде, жұмыртқа ооплазмасы гетерогендік құрлмын өзінің аналыық безде даму процесінде-ақ құрайды. Мысалы, амфибиялар жұмыртқалары анималдық және вегетативтік жартыларға дифференциалдану арқасында, морфологиясы бойынша поляризацияланган. Анималдық полюске таяу ггигменттік және гликогендік түйіршікгер, рибосомдар концентрациясы жоғары болады, жұмыртқаның ядросы да (ұрықтық көпіршік) осы жаққа ауысады. Осыған қарсы вегетативтік полюсіне қарай сарыуыз пластинкаларының концентрациясы жоғарылайды.
Амфибия жұмыртқасының ұрықтануы және сур орактың калыигаеуы. Оң жақта – сперматозоидтың жұмыртқамен түйісуі; сол жақта — аталық және аналық пронуклеустердің жақындасуы және кортикалды реакцияның басталуы. Астында – кортикалды реакция нәтижесінде сұр орақтың пайда болуы. 1 – жұмыртқа ядросы, 2 –істтерматозоид жолы, 3 пронуклеустер, 4 ядро, 5 — сұр орақ.
Құйрықты амфибияларда болашақ ұрықтың краниокаудалдық білік анималдық және вегетативтік полюстерді қосатын сызыкдіен тура келеді. Жұмыртқа полюстерін анықтауда ұрықтану кезекті дәуір болып саналады. Сперматозоидпен түйіскеннен соң бірнеше секундтан кейін-ак, ооплазмада биохимиялық өзгерістер: кортикалдык түйіршіктердің ыдырауы және цитоплазма компоненттерінің кешуі басталады. Соңғы құбылыс пигмен
түйіршіктердің көшуімен көзге түседі. Амфибиялар жұмыртқаларында, сперматозоид енген жердің қарама-қарсы жағына экватор маңайында пигментация өзгереді: пигмент ішке қарай жылжиды, соның арқасында осы беттің түсі ашылады да (қара пигмент болса сұрланады, қоңыр пигмеит жағдайында сарғыштанады) сүр орақ (жарты ай) пайда болады
Сүр орақтың орта жері дене арқасының ортасына сәйкестігі экспериментпен дәлелденген және ол болашақ ұрықтың дорзовентралды білігін айқындайды.
Дорзовентралды біліктіңбұрыннан қалыптасқан қраниокаудалды билікпен қиылысуы үшінші медиолатералды биліктің орнын таза геометрия бойынша айқындайды.
Сонымен, болашақ ұрықтьщ негізгі симметрия өзектері зиготада белгіленеді.
Сұр орақтың маңыздылығы тағы да кейінгі даму процесінде осы жерде, ұрық ұйымдастырушысы деп аталған даму регуляциясында зор роль атқарушы бластопор арқалық еріні қалыптасуында. Егер зигота сатысында сүр орақ материалы алынып тасталса, жұмыртқа бөлінгенмен гаструляция басталмайды. Егер де сүр орақ материалы тең бөлінетіндей етіп екіге бөлсе, онда екі дене сау тұқым дамиды. Толық бағалы тұқым алу үшін сүр орақ материялының жартысы сақталса жеткілікті. Сондай-ақ, сүр орақ тек қана кортикалдық қабатын тұқымның басқа жерлеріне қондыру эксперименттерімен дәлелденген. Сүр орақ перезумптивтж хордаға сәйкес.